وقوع انقلاب مشروطه در اواخر عمر حکومت قاجار سبب رونق روزنامه نگاری شد. با روی کار آمدن پهلوی ها افول روزنامه نگاری آغاز و مجدد در دوره نخست وزیری محمد مصدق به اوج رسید و پس از کودتای سال 1332 موج جدید توقیف‌ و سانسور بر مطبوعات حاکم شد.

انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 به پیروزی رسید. نقش رسانه‌ها به ویژه مطبوعات در زمانه‌ای که وسایل دیداری و شنیداری چندان جایگاهی در بین توده مردم نداشتند، بسیار حائز اهمیت است. سالها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مطبوعات سهم خود رادر ایجاد تحولات جدید آغاز کرده بودند.

امام خمینی(ره) از ابتدای نهضت بر نقش مهم رسانه ها در حرکت انقلاب تاکید داشتند و در سخنرانی های خود بارها به آن اشاره می کردند. در جلد 18 صحیفه امام در صفحه 61 آمده است: «مطبوعات باید یک مدرسه سیار باشند تا مردم را از همه مسائل به خصوص مسائل روز آگاه نمایند.»

در جلد ۷ صحیفه امام صفحه ۳۲۳ نیزآمده: «نقش مطبوعات در کشورها منعکس کردن آرمان های ملت است. مطبوعات باید مثل معلمینی باشند که مملکت و جوانان را تربیت می کنند.»

بر همین اساس با توجه به جایگاه مطبوعات در بررسی های تاریخی یک ملت، بخش آرشیو مطبوعات از سال 1359 به صورت مجزا به عنوان بخشی مستقل در کتابخانه آستان قدس رضوی تشکیل شد.

در گفتگو با ابراهیم حافظی رئیس بخش مطبوعات آستان قدس رضوی، پیرامون آرشیو نشریات انقلابی این بخش و مطالب مندرج شده در این مطبوعات به گفتگو می نشینیم:

آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی چه دوره زمانی از تاریخ انقلاب را در بر دارد؟

این مجموعه یکی از غنی ترین مراکز نگهداری مطبوعات کهن ومعاصر ایران به ویژه مطبوعات دوران انقلاب است.

در این آرشیو، سابقه ای قابل ملاحظه از نشریات دوره انقلاب اسلامی موجود است. نشریاتی از سال‌های مختلف که به پوشش رویدادهای مختلف در قالب اخبار، تحلیل ها و عکس‌ها پرداخته‌اند.

درحالی که بالغ بر 3هزار و پانصد عنوان نشریه چاپ شده مربوط به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در این آرشیو موجود است از بهمن 57 تا شهریور 59 که آغاز جنگ تحمیلی عراق برایران است نیز بیش از 350 عنوان نشریه ادواری شناسایی و جذب شده است.

نگرش دینی در مطبوعات دوران انقلاب چه تاثیری داشت؟

 انتشار مطبوعات دینی- مذهبی با نگاه روشنگری بوسیله شخصیت های برجسته‌ی حوزه های علمیه سبب شد که مردم مطبوعات را روز بروز بیشتر مورد توجه قرار دهند. چاپ نشریه زیرزمینی «بعثت»، چاپ نشریه مهم «درسهایی از مکتب اسلام» بوسیله شخصیت هایی چون آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله جعفر سبحانی،  در روشنگری دینی اقشار جامعه مؤثر بوده است.

نهضت امام خمینی(ره) در دهه 40 شکل گرفت اولین مصاحبه مطبوعاتی امام 15 فروردین 1340 درروزنامه کیهان در مورد مرجعیت شیعه پس از رحلت آیت الله بروجردی به چاپ رسید. دو سال بعد با تبعید امام به عراق، اخباری در این زمینه در مطبوعات دیده می شود.

سال 1342 که امام به عراق تبعید شد جرقه آغاز انقلابی جدید زده شد. مطبوعات هرچند اندک ولی گاهی به پوشش اخبار این حوزه پرداختند. مرور نشریات موجود در آرشیو آستان قدس رضوی نشان می دهد که دسته بندی خاصی در روزنامه های در حال انتشار سالهای انقلاب وجود دارد.

در دوران طاغوت مطبوعات با محدودیتهای بسیاری روبرو بودند. فشارهای حکومت در محتوای مندرج شده در مطبوعات دوران انقلاب که در گنجینه رضوی نگهداری می شود به چه نحود دیده می‌شود؟

دولت به واسطه اعمال فشار و سانسور شدیدی که بر مطبوعات داشت روزنامه های پرتیراژی چون «کیهان» و «اطلاعات» را تحت سیطره خود داشت.

روزنامه ای چون «رستاخیز» توسط حکومت به چاپ می رسید و اقدامات حکومت را مرتبا مورد تأیید قرار می داد. مجله­هایی چون سیاه و سفید و تهران مصور کمتر مباحث سیاسی را پوشش میدادند و از فضای بوجود آمده بیشتر در انحراف اخلاقی جوانان و دین­زدایی جامعه قلم می­زدند.

گروهی از نشریات که البته اغلب آنها فاقد مجوز بودند و یا در خارج کشور منتشر می شدند، به تهییج مردم در حرکات انقلابی می­پرداختند و سعی در القای افکار و عقاید حزب و گروه وابسته خود به جامعه داشتند.

دسته­ای دیگر از نشریات را مطبوعات دینی- مذهبی تشکیل می­دهند که اغلب آنها با نگاه تربیتی و اخلاقی به انتشارشان ادامه می­دادند و کمتر خبری از آنها در زمینه رویدادهای انقلاب اسلامی طی سال های 56 و 57 دیده می­شود. حتی نشریه­ای چون مکتب اسلام که قبل از این یکی از مطبوعات اثرگذار در آغاز حرکت انقلاب اسلامی است در این ایام بیشتر مقالات مذهبی را به چاپ می رساند.در شهرستانها نیز روزنامه­های مانند خراسان در مشهد رویدادهای انقلاب را دنبال و هر چند با سانسور برخی اخبار را به چاپ می­رساندند.

آیا می توان بر نقش مطبوعات در تحقق نهضت امام خمینی(ره) صحه گذاشت؟

نقش مطبوعات در تحقق این نهضت نقشی دو سویه بود. نقش مطبوعات در تداوم و شتاب عوامل منجر به پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس اسناد به جای مانده به خوبی قابل مشاهده است و از طرف دیگر مطبوعات نیز از حضور انقلابیون و حرکت‌های انقلابی تاثیرات بسزایی دریافت کرده است.

در واقع هرگاه فشار سانسور حکومت افزایش یافته، مطبوعات با ترس بیشتر و با محدودیت بیشتر چاپ شده‌اند و یا هرگاه حمایت‌های مردم و یا تحولات اجتماعی اتفاق افتاده جسورتر و محکم تر قلمزده‌اند که نمونه آن پس از خروج شاه در دی 1357 از ایران بود که روزشمار انقلاب اسلامی در اکثر روزنامه‌ها دیده می‌شود و حتی بسیاری از روزنامه‌های جدید پا به عرصه گذاشتند.

گاهی حرکت انقلابی مردم روزنامه ها را تحت تاثیر خود قرار می داد برای نمونه این امر در سالهای 56 و 57 بیشتر به چشم می خورد و گاهی روزنامه ها خود عامل یک قیام و تظاهرات مردمی و یا فاجعه انسانی بودند مانند مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به قلم احمد رشیدی مطلق که در آن توهین های تندی به امام خمینی (ره) شد. این مقاله در 17 دی 1356 در روزنامه «اطلاعات» به چاپ رسید.

فردای چاپ این مقاله حوزه­های علمیه تعطیل شدند، اعتراضات مردمی گسترده‌تر شد و در نتیجه آن بسیاری از مردم توسط نیروهای نظامی به خاک و خون کشیده شدند و این خود بر شتاب حرکت منجر به پیروزی انقلاب اسلامی افزود.

با توجه به نشریاتی که در آرشیو آستان قدس رضوی وجود دارد، چه تفاوت مهمی در مطبوعات  قبل و بعد انقلاب وجود دارد؟

با وقوع انقلاب اسلامی، ماهیت مطبوعات ایران تغییر کرد، مطبوعات غیر اخلاقی چون سیاه و سفید و تهران مصور تعطیل شدند. مجله اطلاعات هفتگی تغییر ماهیت داد، بسیاری از نشریات رنگ و بوی دینی و معنوی یافتند. روزنامه ها و مجله های جدید ناشی از توجه امام خمینی(ره) به رسانه‌ها منتشر شدند و تحصیلکردگان و فرهیختگان و روشنفکران به انتشار روزنامه‌ها و مجله‌ها ورود کردند.

روزنامه‌های جدید چون جمهوری اسلامی، انقلاب اسلامی، صبح آزادگان توسط گروه‌های جدید سیاسی بوجود آمدند که روزنامه جمهوری اسلامی بعد از 40 سال همچنان به انتشارش ادامه می‌دهد.

بررسي مجموعه نشريات منتشر شده پس از انقلاب اسلامي كه در اين آرشيو موجود است، حكايت از وجود كم و كيف نشريات دارد كه به همت اهالي فرهنگ و انديشه در ايران پديد آمده است.

آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی مجموعه‌ای غنی از نشریات و مطبوعات قبل وبعد انقلاب اسلامی است. چه میزان نشریه در این آرشیو وجود دارد؟

در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی بیش از 150 نشریه سیاسی مربوط به دوسال پس از این ایام موجود است که در انتشار آن طبقه کارگر، دانشجویان، دانش آموزان، احزاب سیاسی مانند حزب توده، کمونیستها، مجاهدین خلق و... دخیل بوده‌اند.

بيشترين تعداد عناوین نشریات موجود مربوط به سال 1383 با هزار و 120 عنوان است و كمترين موجودی عناوین نشريات مربوط به سال1362 با 34 عنوان است.

وی در پایان افزود: سازمان کتابخانه­ها، موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به واسطه وابستگي به ساحت مقدس علي بن موسي الرضا(ع) توانسته است 75 درصد نشریات را از طريق سنت حسنه وقف و اهداء جذب کند که از جمله آن می توان به بزرگترین مجموعه­نشریات دانشجویی که در 40 سال گذشته منتشر شده­اند اشاره داشت که به همت و مساعدت وزارت علوم و تحقیقات و فناوری در اختیار آرشیو این سازمان قرار گرفته.

این مجموعه شامل 9 هزار عنوان نشریه دانشجویی است. انتشار بيش از 4هزار و دویست عنوان نشریه در موضوعات فرهنگي و اجتماعي بيشترين حيطه موضوعي نشریات منتشر شده پس از انقلاب اسلامی را تشكيل داده است كه جنبه‌­هاي اطلاعات عمومي، سرگرمي، خانواده، ورزش و تعليم و تربيت از زيرموضوعات آن است.