مكتب كلامي امام صادق عليه السلام و امتداد آن تا عصر حاضر

1. پيامبر اكرم صلى الله علیه و آله دين مبين اسلام را در عصري كه ديدگاه هاي مختلفي در باره آغاز و انجام هستي وجود داشت و در ميان باورمندان عقايد مختلفي چون: مسيحيت و تثليث، يهوديت، ثنويت و غُنوصی گري، مانويت و دهري گري، بوديسم و تناسخيه، بي خدايي و زنادقه، شرك و چندخدايي و مانند آن، تبليغ و شالوده معارف و جهان بيني الهي و راستين را پي ريزي كرد.  و در طول ۲۳ سال دوران رسالت خود، تحول فكري عظیمی در جامعه آن عصر ایجاد کرد. 

2. به تصریح اندیشمندان اسلامى، مدينه النبي نخستين حوزه علمي جهان اسلام بود كه در آن جهان بيني و معارف اسلامي با حضور امامان معصوم، مباحثات اعتقادي و كلامي تبيين، تدوين و تدريس مي شد و 
نقش كليدي در تكوين علوم و دانش اصيل اسلامي داشتند. اگر بخواهيم نگاه تاريخي به اين حوزه داشته باشيم. تاريخ بيش از دو قرن (از آغاز امامت امير المومنين علي عليه السلام تا تبعيد امام هادي عليه السلام به سامرا) اين حوزه را مي توان به دو دوره كلي تقسيم كرد:
دوره نخست (11-94ق)؛ از شروع امامت امير المومنين علي عليه السلام تا عصر امام سجاد عليه السلام بود. مهمترين ويژگي اين دوره تعريف، تبيين و تقويت مباني اعتقادي و حفظ و حراست از معارف اسلامي و شيعي بود.
دوره دوم (94-242ق)؛ عصر امام باقر عليه السلام تا مهاجرت امام هادي عليه السلام به سامرا. مهمترين ويژگي اين عصر شكوفايي علوم اسلامي و تثبيت و زمينه سازي انتقال به عصر امام رضا عليه السلام و امامان بعدي بود. محمدبن مسلم، مفضّل، جابربن حيان هشام بن حكم، هشام سالم، مومن طاق، علي بن ميثم تمار و مانند آن از جمله شخصيت هاي تاثير گذار بودند و در گسترش و انتقال معارف امامان معصوم به ويژه امام صادق عليه السلام در شهرها و حوزه هاي علمي ديگر نقش آفرين بودند.

3. عصر امام جعفر صادق عليه السلام، عصر شكوفايي و انتشار علوم اسلامی و انسانی از قبیل تفسیر، فقه، حدیث، کلام، انساب، لغت، شعر، طب، تاریخ، نجوم و... بود و موجب پیدایش افکار و اندیشه‌های مختلف، مذاهب اسلامی و مکاتب کلامی شد. چنان که پیش از این اشاره شد، جهان بيني و مكاتب فكري و كلامي متعددي در اين عصر رواج داشت. مكاتب كلامي چون: قدريه، خوارج، معتزله، مرجئه، اهل حديث، جبريه، حشويه و مشبهه و مانند آن. و همچنين وجود نحله هاي فكري و فرهنگي ديگر چون زنادقه و دهري مذهبان و الحادگرایى، مسيحيت و يهوديت، و وجود شخصيت هايي چون: ابن ابى العوجاء، عبدالله‏بن مقفع، ابوشاکر دیصانى، عبدالملک مصرى و... و سوء برداشت و کج فهمى‏هایى كه با ترجمه آثار حکما، یونانى را به همراه داشته است، و شور بختانه، هر يك زمینه‏اى براى انحراف از عقاید درست دینى را فراهم کرده بودند.  
بي شک در چنين عصري نقش امام نقش برجسته و حياتي بوده است. هر چند در حوزه مدينه ساختمان بناى عظیم جهان بين اسلامي و شيعي‏ پیشوایان پیش از او و پس از او نیز نقش داشتند، و از خود پیامبر صلى الله علیه و آله که شهر علم و دانش بود آغاز شده و با على علیه السلام که دروازه آن شهر بود، و نیز امامان بعدى علیهم السلام تداوم یافت، لیکن تکمیل و تاسیس این بناى عظیم «مکتب تشیع» به نام مبارک آن حضرت ثبت‏شده است.
 مباحث اعتقادي به خاطر در برداشتن مسایل زیربنایى اسلام یعنى عقاید دینى، در احاديث اعتقادي آن حضرت به طور گسترده مطرح شده است، و امام نیز به تبیین مسایل عقیدتى اسلامى به شکل‏هاى گوناگون ‏پرداخته است. از اين رو، امام در گسترش مباحث اعتقادي و دانش كلام به ويژه شکل گیری شیعه نقش مؤثری داشتند. این‏ها موجب شد تا امام صادق علیه السلام به تشریح و تبیین مبانى دینى - اسلامى پرداخته و به شبهات و پرسش‏هاى منکران و زندیقان پاسخ منطقى و مستدل دهند. 
شايد يكي از دلايل رشد و شکوفایى علم کلام در عصر امام صادق علیه السلام و فراواني  شاگردان كلامي اعم از محدثان متكلم و متكلمان محدث و ترويج مباحثات و تراث كلامي وضعيت سياسي و اجتماعي عصر امام باشد. زيرا عصر امام صادق عليه السلام در پی رقابت‌های سیاسی امویان و نیز ضعف اولیه حکومت بنی عباس و فرصت کوتاهی که فراهم آمد، عصر متمایزی با سایر ائمه(ع) بوده است. امام در این فرصت کوتاه، توانستند با برپایی کلاس‌هایی شاگردان بزرگی را تربیت کنند و هر یک را در موضوع خاص ماهر و متخصص بار آورند. به این ترتیب نخستین متکلمان امامیه ظهور و بروز کردند.
. براساس گزارش صاحبان رجال و ملل و نحل بیشترین دوره رونق علم کلام درعصرامام صادق(ع) بوده است. از این رو عصر امام صادق عليه السلام را می‌توان عصر شکوفایی دانش کلام دانست. به‌طوری که بیشترین دانشمندان متکلم در این دوره بودند و در این رهاورد اصحاب و شاگردان امام بیشترین تالیف کتب کلامی را از خود بر جای گذاشته اند. 
طبق گزارش صاحبان رجال و تراجم بیش از پانصد اثر کلامی شیعه در این دوره قابل شناسایی است. 
به نظر می رسد حداقل بخشی از این تراث کلامی شیعه به ویژه در سه قرن نخست قابل شناسایی و احیاء است. امام ضمن اهتمام به تبیین مبانی اعتقادی و کلامی بیشترین تشویق را از کار متکلمان داشتند. حتی دستور می‌داد متکلمان شیعه در حضورشان با مخالفان مناظره کنند و علاوه بر مناظره به تدوین و تالیف مسائل کلامی تشویق می کردند. طبق برخي منابع تاريخي امام بیش از ۴۰۰۰ شاگرد در خوزه هاي دانشي مختلف تربيت و پرورش داده اند. 

4. از جمله ويژگي هاي مكتب كلامي امام صادق عليه السلام  به موارد زير مي توان اشاره داشت:
 ويژگي نخست، تثبيت مرجعيت علمي اهل بيت و امام صادق عليه السلام  در ميان مسلمانان به ويژه شيعيان بود كه با اقدامات علمي و فكري آن امام همام موجب طرح  مباني كلامي شيعه به شكوفايي و اوج خود رسيده است. 
ويژگي دوم، تكوين و پيدايش علم كلام و تدوين و تبيين آموزه هاي كلامي شيعه؛ 
ويژگي سوم، بيشترين آحاديث كلامي از سوي امام صادق عليه السلام  مطرح شده است به عنوان نمونه فقط در کتاب شريف کافی بیش از ۱۸ هزار سند روایی وجود دارد و از این تعداد چیزی نزدیک به ۱۲ هزار سند آن از امام صادق عليه السلام روايت شده است، این یعنی نزدیک به هفتاد درصد از روایات شریف کافی ا ز امام صادق (ع) نقل شده است. 
چهارمين ويژگي، شاگرد پروري و جذب و آموزش نيروهاي زبده كلامي و اعزام آنها به ديگر مناطق اسلامي و گسترش كمي و كيفي تشيع امامي.
پنجمين ويژگي پشتيباني علمي و فكري تشيع در نقاط مختلف مانند كوفه، بغداد، ري، قم و خراسان.
ششمين ويژگي، اصلاح كژي ها و انحرافات سياسي و مذهبي درون ديني و مذهبي و پلسخ به شبهات و سوالات شيعيان و سوالات و شبهات ساير گروه هاي ديني و غير ديني. 

5. نكته ديگري كه در اينجا اهميت دارد اين است كه جریان‌های فكري و انحرافی كه در عصر امام حضور داشتند که ریشه‌های آن در عصر حاضر نیز قابل پی گیری است. از جمله مهمترین و با سابقه‌ترین جریان فکری، جریان اهل حدیث است که از مهمترین جریان‌های منحرف و افراطی به شمار می‌رود که در تاریخ اسلام شکل گرفته بود. در واقع امتداد این جریان منحرف را می‌توان تا امروز نیز  با 
جریان موسوم به «سلفیه» دنبال کرد. 
دومین جریان فکری جریان غالیان است. این جریان منحرف مورد لعن و نفرین اهل البیت(ع) بوده است. به‌طوری‌که امام صادق عليه السلام از پیروان خود می‌خواستند تا از این گروه بیزاری و دوری بجویند. گزارش‌های فراوانی از مباره امام با این گروه در متون روایی و تاریخی وجود دارد.
سومين جریان‌های فکری عصر امام، جریان خداناباور است که در قدیم بخشی از زنادقه دینی را شامل می شدند. عبدالله بن مقفع و عبدالکریم بن ابى العوجاء، دو تن از زندیقان معروف اين عصر بودند و مناظرات زيادي با امام داشتند. واکنش و مواجهه امام عليه السلام در برابر این جریان مبتنی بر به کارگیری منطق و خرد در مجادله بوده است و از برخورد طردی و دفعی و خشن با این افراد خودداری می‌کردند. به عنوان نمونه  يكي از مناظره امام صادق علیه السلام را از کتاب اهلیلجه که توسط مفضل بن عمر روایت‏شده است مى‏آوریم. در این بحث امام شیوه مجادله با شکاکان و خداناباوران را نشان مى‏دهد. امام، این گونه سخن را آغاز کرده و مى‏پرسد: ... به من بگو آیا به همه سوى جهان رفته ‏اى و به پایان آن رسیده‏ اى؟ آیا به پایان همین آسمانى که دیده مى‏شود پا نهاده‏ اى، یا به عمق زمین فرو رفته‏ اى و در سرزمین ‏هاى گوناگون گردش کرده ‏اى؟ چه مى‏دانى شاید آنچه را رد مى‏کنى، نتوانسته ‏اى با حواس خود بیابى و دانشت‏بدان نرسیده است، و هرگاه از در انکار به در آمدى، و به وادى شک پا نهاده‏ اى، امید است که سرانجام به معرفت (خدا) دست‏یابى! .

6: یکى دیگر از عواملى که موجب شکوفایى علم کلام و سایر علوم اسلامى در عصر امام صادق علیه السلام شد، وجود شاگردان برجسته آن حضرت در این زمینه است. آن‏ها بخش مهمى از رسالت‏هاى علمى و فرهنگى امام صادق علیه السلام را بر دوش کشیدند، و به نشر آرا، افکار و نظریات مترقى و نوین آن حضرت در رشته‏هاى مختلف علوم و معارف اسلامى بویژه علم کلام پرداختند. 
مرحوم كليني عقاید امروز شیعه را ثمره فعالیت‌های امام صادق عليه السلام دانسته و می‌گوید: «کاری که امام در این مقطع انجام می‌دهند تربیت شاگردان فقیه و عالمانی است که مردم را تربیت کنند. مشهورترین راویان شیعه شاگردان حضرت هستند، همچنین مشهورترین متکلمان شیعه مانند مؤمن طاق و حشام بن حکم همگی جز شاگردان حضرت بوده‌اند. خیلی از این‌ها ساکن شهر‌های دیگر مانند کوفه هستند که علم امام را در نقاط مختلف ترویج می‌نمودند. از طرف دیگر مجموعه اعتقادات شیعه در مواجهه با فرقه‌های ضاله مانند قدریه، جسمیه، خوارج، معتزله و … به واسطه امام صادق عليه السلام و شاگردان ایشان در مناظرات شکل گرفته است. پس به طور خلاصه امام در یک نزاع سراسر مکتبی شیعه جعفری را شکل داده‌اند. طبق گزارشات تاریخی حضرت و شاگردان همواره در مناظرات پیروز بوده‌اند.»
هشام بن حکم از شاگردان برجسته امام صادق و امام کاظم عليه السلام بود که در مباحث کلامی به خصوص در موضوع امامت سرآمد شاگردان آنها به شمار می‌رفت. از وی آثار بسیاری هچون «کتاب التوحید»، « کتاب المعرفه»، «کتاب الامامه»، «کتاب رد بر معتزله» به یادگار مانده است.
ابوجعفر محمدبن علی بن نعمان معروف به مومن طاق نیز یکی از شاگردان امام سجاد و امام باقر و امام صادق عليهم السلام و چیره دست در مناظرات کلامی بوده است. عیسی بن روضه از متکلمان شیعی در عصر امام و مولف «کتاب الامامه»، جابربن حیان صاحب آثار متعدد در حوزه‌های دانشی که برخی تا ۶۰۰ اثر به وی نسبت داده‌اند، مفضل بن عمر جعفی، صاحب «کتاب توحید» معروف به «توحید مفضَّل» در موضوع خداشناسی که امام مطالب آن را به مفضل املاء کرده است و خلیل بن احمد لغوی مشهور مولف «کتاب الامامه» و ...

7. امتداد مكتب كلامي امام صادق عليه السلام در مدرسه كلامي مدينه پس از شهادت آن امام از سوي امامان بعدى علیهم السلام تداوم یافت، و پس از عصر حضور امامان معصوم عليه السلام، در مدرسه كلامي حله، بغداد، قم و ری تا عصر حاضر، دوره‌های مختلفی را از نظر رکود و پیشرفت در كلام شيعه امامي، سپری کرده است. 
هر چند با هجرت امام علي عليه اسلام به كوفه زمينه انتقال مدرسه كلامي مدينه به كوفه فرام شده بود. ولي با اقامت كوتاه مدت امام صادق عليه السلام در پي چند سفر موجب تثبيت اين مدرسه به عنوان اولين مركز علمي شيعه در دوره حضور ائمه تا امام رضا عليه السلام گشت و بهره مندي شيعيان را از معارف و تعاليم حضرت به دنبال داشت. بنابراين نخستين امتداد مكتب امام صادق عليه السلام را مي توان مدرسه كوفه نام برد. در واقع كوفه در قرون اوليه مبدأ صدور حديث به ديگر شهرها از جمله بغداد و قم بوده است. ابراهيم بن هاشم كوفي احاديث را در ميان علما و شاگردان مكتب ائمه رواج مي دادند. رفت و آمد علما و ارادتمندان اهل بيت از شهرهاي خراسان، اصفهان، قم به كوفه و مهاجرت محدثان كلامي و متكلمان محدث كوفه به شهرهاي ديگر موجب انتقال احاديث به ويژه معارف اعتقادي به ديگر نقاط اسلامي مي شدند. بنابر اين مدرسه كلامي كوفه نقش تاثير گذاري در امتداد مكتب كلامي امام صادق عليه السلام و تراث شيعه آن به مدارس كلامي ديگر داشته است.
دومين مركز علمي شيعه مدرسه كلامي بغداد است. اين مدرسه در پي مسافرت امام به بغداد تاسيس شد. هشام بن حكم در ابتدا پيرو مذهب جهمي بود و در اثر ملاقات با امام در اين شهر مستبصر شد و در شمار اصحاب آن حضرت در آمد. بنابراين شكوفايي اين مدرسه در تاريخ انديشه اسلامي شيعي به كوشش اصحاب امام صادق عليه السلام از جمله هشام بن حكم و مومن طاق بوده است. از ويژگي هاي اين مدرسه رويكرد عقل گرايانه در كلام امامي است و در عقل گرايي كلام شيعه نقش تاثير گذاري داشته است.
شایان ذکر است که مدرسه كلامي قم به واسطه؛ يعني از طريق مدرسه كلامي كوفه و مدرسه كلامي ري از طريق مدرسه كلامي بغداد امتداد مكتب كلامي امام صادق عليه السلام بوده است و تاحدي ميراث دار آن  و مدرسه كلامي مدينه بوده اند. مثلا احمد بن محمد بن عيسي اشعري در انتقال اين تراث به قم سهم بسزايي داشته است. 

8.  نكته پاياني اين كه از اين رو مكتب كلامي امام جعفر صادق عليه السلام، چه بلحاظ گستره نحله هاي فكري و كلامي و چه بلحاظ فراواني مباحث و آموزه هاي كلامي از جمله مكاتب منحصر به فرد و كمتر مطالعه شده اي  است. 
شور بختانه، امروزه ما شاهد امتداد سه جریان‌های فكري و انحرافی- جریان اهل حدیث و سلفيه، جریان غالیان و جمود فكري و جریان خداناباور - از عصر حضور تا عصر حاضر هستيم. از اين رو، امتداد اين مكتب تا عصر حاضر محل تأمل و بايسته تحقيق و پژوهش است و توجه محافل پژوهشي حوزه هايي علميه و دانشگاه را مي طلبد. انشاء الله. 
حسين لطيفي
مدير گروه كلام اسلامي بنياد پژوهش هاي اسلامي