روایت‌هایی از لشکر 77 خراسان تا بازسازی هویزه 

بسیاری از جنگ‌های مهمی که در دنیا صورت گرفته‌اند، توسط تاریخ شفاهی مستند شده‌اند. شاید اگر هم اکنون اسناد مکتوب و عکس‌های آرشیوهای جنگ را بررسی کنید، می‌توان گفت که سومین منبع در حوزه بررسی تاریخ جنگ، تاریخ شفاهی بوده است و منابع آن هم در دسترس قرار گرفته‌اند. در ادامه و به مناسبت گرامیداشت هفته دفاع مقدس، با ایشان گفتگویی داشته ایم که در ادامه می خوانید. 

چرا تاریخ شفاهی جنگ مهم است؟
 تاریخ شفاهی‏‏ و جایگاه آن در تاریخ نگاری، بحثی‏‏ است که از دیرباز در کشور ما مورد توجه قرار داشته است. تمسک به تاریخ شفاهی‏‏ بحث جدیدی‏‏ نیست و مسلمانان در این زمینه از تاریخ نگاری، ید طولایی‏‏ دارند. تردیدی نیست که تاریخ شفاهی یکی از راه‌های مهم جمع‌آوری اطلاعات خام برای تدوین و تحلیل تاریخ است که این یکی با توجه به‌شدت و ضعف دیگر اطلاعات جمع‌آوری شده از منابع دیگر می‌تواند اهمیت آن بیشتر یا کمتر شود یعنی هر چه اطلاعات ما نسبت به مسائل دیگر کمتر باشد تاریخ شفاهی اهمیت بیشتری می‌یابد. 
تاریخ شفاهی راهی به سوی همگانی کردن تاریخ است. درمناسبات گسترده اجتماعی مانند جنگ‌ها، انقلاب ها، درگیریها، اغتشاشات و.... تاریخ شفاهی بیشترین کاربرد را دارد. در این روش با انجام مصاحبه با تمامی لایه‌های دخیل در حوادث، از جهات مختلف وقایع را مورد توجه قرار می‌دهد. چون در جنگ‌ها اکثر اقشار و گروه‌های یک کشور، مانند نظامیان، کارگران، کارمندان و پزشکان و دیگر افراد جامعه حضور دارند، تاریخ شفاهی جنگ در حقیقت مستندسازی و بازسازی روایت‌های تمامی گروه‌های مردم درباره جنگ است. به قول یکی از نویسندگان و پژوهشگران حوزه خاطره نویسی دوران دفاع مقدس، فرضیه‌ای وجود دارد که مقبول بسیاری از اندیشمندان است به این مضمون: «ما به عدد رزمندگانی که در جنگ حضور داشتند، می‌توانیم دریچه‌ای به حوادث آن دوران باز کنیم.» با استناد به همین فرضیه اهمیت بازگو کردن خاطرات شخصی رزمندگان برای ما روشن می‌شود. اگر نگاهی به کتابهای منتشره از خاطرات رزمندگان طی چند سال گذشته داشته باشیم، در می‌یابیم که این کتاب‌ها چگونه توانسته‌اند موج مثبتی را در جامعه ایجاد کنند. طی سال‌های اخیر تعدادی از این کتاب‌ها حتی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب هم گوی سبقت را از دیگر کتب ربودند. این یعنی انتشار یک فرهنگ پویا و کارآمد در جامعه. این حداقل اهمیت و اثر تدوین خاطرات جنگ رزمندگان است.این گوشه ای از اهمیت تاریخ شفاهی جنگ و دوران دفاع مقدس است.
 

چه شد که آستان قدس رضوی به مقوله تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس ورود پیدا کرد ؟
جنگ ایران و عراق طولانی‌ترین جنگ متعارف در قرن بیستم میلادی و دومین جنگ طولانی این قرن پس از جنگ ویتنام بود که از ۳۱ شهریورماه سال 1359تا مردادماه سال 1367 به مدت هشت سال طول کشید. با توجه به حمایت کشورهای قدرتمند جهان از عراق و مقاومت رزمندگان در مقابل جهانیان توجه اکثر مردم جهان به این جنگ بود.ضرورت بررسی ابعاد مختلف تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس منجر به تأسیس مراکزی برای بررسی تاریخ شفاهی جنگ شد.
بخش تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه ها ، موزه ها و مرکزاسناد آستان قدس رضوی نیز از ابتدای تاسیس در اواخر سال 1377 تا کنون با هدف ثبت و ضبط اطلاعات و دانسته ها و داشته‌های افراد در خصوص تاریخ شفاهی دفاع مقدس انجام مصاحبه با این اشخاص را در دستور کار خود قرار داد. برای پرهیز از موازی‌کاری و انجام کار تکراری با دیگر مراکز مشابه، این آرشیو بیشتر در موضوعات محلی و خاصی که کمتر مورد توجه بوده است، ورود پیدا کرد. تاریخ شفاهی «آزادگان، جانبازان و ایثارگران» با محوریت آزادگان، بازسازی هویزه و لشگر 77خراسان از این گونه‌اند. 
همچنین باتوجه به اهمیت ونقش اسراء،مجروحین ورزمندگان درجنگ ایران وعراق ودردسترس بودن افراد برای مصاحبه و تازه بودن اين موضوع، بخش تاریخ شفاهی مدیریت اموراسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی جهت ضبط و ثبت و حفظ خاطرات این افراد، پروژه تاریخ شفاهی «آزادگان،جانبازان وایثارگران»رابامحوریت و تکیه برتاریخ شفاهی آزادگان در دستور كارخودقرارداد.
درانجام پروژه تاریح شفاهی آزادگان، جانبازان و ایثارگران دوران دفاع مقدس، از تاریخ خردادماه 1382 تا اسفند 1383 به مدت 18 ماه با 159 نفر و به تعداد 820 جلسه و به مدت 210 ساعت مصاحبه حضوری انجام شد.
 

به جمع آوری تاریخ شفاهی در خصوص بازسازی هویزه توسط آستان قدس رضوی اشاره کردید. آستان در این خصوص چه کرده است؟ 
بله، یکی دیگر از مواردی که در پروژه تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس توسط آستان قدس رضوی پرداخته شده است توجه به بازسازی مناطق جنگی است.حضرت امام خمینی(ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی همواره نسبت به بازسازی مناطق جنگ‌زده تاکید داشته‌اند. ایشان طی سخنانی به این موضوع اشاره و فرمودند: « و من امیدوارم که بزودی انشاءالله این جنگ تمام بشود و این خرابی‌هایی که بدست کفار بر ما وارد شده است، به زودی جبران بشود و خانه‌ها بهتر از اول ساخته بشود» در پی این سخنان ، بازسازی شهر هویزه توسط آستان قدس رضوی از سال 1361 شروع و پس از سه سال در سال 1364 پایان یافت.
 طرح تاریخ شفاهی «بازسازی هویزه» نیز نگاهی جدید به مقوله تاریخ شفاهی جنگ است از این جهت که بحث بازسازی تا کنون در حاشیه بوده است و کمتر به این موضوع پرداخته شده است. برای آستان قدس رضوی که پیشگام در امر بازسازی مناطق جنگ‌زده بوده است. ضبط و ثبت این خاطرات مهم، بخشی از تاریخ جنگ تحمیلی محسوب می‌شود. بنابراین با ثبت خاطرات بازسازی هویزه از زبان دست اندرکاران، در این پروژه به ‌خصوص به مشکلات بازسازی در سال 1361 پرداخته شده است. در کنار مصاحبه های انجام شده در این زمینه نیز، بخش عظیمی از اسناد و عکس‌های هویزه می‌تواند سند گویایی از خدمات آستان قدس رضوی در منطقه هویزه باشد. در طی این پروژه با 77 نفر و به تعداد 81 جلسه و به مدت 90 ساعت مصاحبه انجام شده است.
 

چرا در انجام پروژه تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس به سراغ لشکر77 خراسان رفتید؟
سرزمین پهناور خراسان از دیرباز همواره در معرض تهاجم اقوام و گروههای متعدد از خاورزمین قرار داشته و بنابراین لشکرنظامی مستقر در خراسان نیزاز مهم‌ترین شاکله‌های نظامی شرق کشور بوده است . نخستین مرتبه در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود که قزاقخانه مشهد در سال 1270شمسی شکل گرفت. بعدها در سال 1300 شمسی بود که به دستور رضاشاه این لشکر در قالب ارتش نوینو با عنوان لشکرششم منطقه شرق کشوربه فرماندهی سرتیپ حسین آقاخان خزاعی در خراسان ایجاد شد. این لشگر در شکل گیری بسیاری از وقایع تاریخی معاصر خراسان و حتی کشور از جمله «واقعه مسجدگوهرشاد» ، «اشغال خراسان در شهریو1320»، «وقایع خرداد 1342» ، «حضور در عملیات‌های برون مرزی از سوی سازمان ملل متحد»،« حوادث انقلاب اسلامی در سال 1357 شمسی» و....نقش مستقیم و غیرمستقیم داشته و به قول یک روایت قدیمی، فرماندهی لشکر خراسان ، مثلث قدرت را در کنار استاندارخراسان و نائب التولیه آستان قدس رضوی برعهده داشته است. نقش مؤثر اين لشگر در وقايع پس از انقلاب، با حضور در مناطق آشوب زده گنبد کاووس، کردستان و سپس دوران هشت سال دفاع مقدس و مقابله با عراق نيز تداوم پیدا کرد.
تاریخچه مذکور و نيازي که از دیرباز به مرور نسبت به اقدامات و خدمات این لشگر همواره در تحقیقات و پژوهش های تاریخی احساس می‌شد وبه ویژه کمبود اطلاعاتی که در این زمینه در بخش تاریخ شفاهی از این یگان نظامی منطقه شرق کشوروجود داشت، انگیزه اصلی در انتخاب طرحی مناسب برای فعالیت برای انجام پروژه تاریخ شفاهی از لشکر 77 خراسان بود.
تفكر انجام پروژه "تاریخ شفاهی لشکر خراسان" از اوایل خرداد 1392 همزمان با سالگرد سوم خرداد و در روز آزادسازی خرمشهر در محل دفتر معارف جنگ (باشگاه افسران سابق) واقع در مشهد مقدس، خیابان امام خمینی(ره)، مهمانسرای حضرت جوادالائمه(ع) لشکر 77 پیروز ثامن الائمه(ع) شکل گرفت که یکی از محورهای اصلی این مصاحبه‌ها نقش لشگر77 خراسان و سایر یگانهای نظامی در دوران دفاع مقدس بود. بیشتر این جلسه ها ی مصاحبه نیز در همین مکان برگزارشد. در اين مكان و در 2 تا 3 روز از ایام هفته، بازنشستگان و پیشکسوتان لشگر77 خراسان، خاطرات خود را از جنگ ایران و عراق با ما در میان می‌گذاشتند. در اين مكان 2 تا 3 روز در هفته همرزمان بازنشسته از هر جای شهر و استان و گاهي از ديگر شهرهاي كشور كه براي زيارت به مشهد مقدس آمده بودند، دور هم جمع می‌شدند و به مرور خاطرات جنگ می پرداختند و بقیه وقت خود را صرف حضور در جمع دوستانه خود می کردند. جمعی که باب خاطرات و خطرات خود را با ما نیز باز کردند. خاطراتی که هیچ گاه یا شنیده نشده بود و یا از زاویه دید یک فرد نظامی و ارتشی حاضر در میدان جنگ تا به حال نگریسته نشده بود.
بررسی مواردی همچون جنگ نظامی، شرح عملیات‌های ثامن الائمه(ع) (شکست حصر آبادان)، عملیات فتح المبین و ...، نقاط قوت و ضعف عملکردها و طرح‌ها، نحوه تعامل لشکرهای ارتش با سپاه پاسداران و بسیج، خاطرات تلخ و شیرین جنگ، تألیفات و تحقیقات آنان و.... بخشی از این موارد مطرح شده در پرسشهای مطرح شده در جلسات مصاحبه های تاریخ شفاهی بود.
البته  در آغاز انجام این پروژه، دایره اجراء و محدوده طرح شامل وقایع دوران رضا شاه و شهریور 1320شمسی، قیام افسران خراسان در سال شمسی1323، دوران مصدق و رشد حزب توده و وقایع مهم دهه های 30 و 40 شمسی و جریانات نهضت انقلابی و نقش ارتش در آنها و سپس جنگ و دوران دفاع مقدس می‌شد، اما به جهت سن و سال مصاحبه شوندگان که بیشتر آنان متولدین دهه های 20و 30 شمسی بودند و محل‌های خدمت آنان نیز متفاوت و خارج از مشهد و استان خراسان بود، باعث شد این گستردگی محدود به اواسط دهه 40شمسی به بعد و به ویژه زمان جنگ و دوران دفاع مقدس شود.
همچنین باید یادآور شوم که درانجام این پروژه در مجموع  897 ساعت مصاحبه در 492 جلسه با 89 نفر انجام شد و در این مدت نیز حدود 1100 قطعه عکس و سند تاریخی به صورت اسکن از مصاحبه شوندگان دریافت و یک دوره از عملیات‌های ویژه لشکر 77 خراسان مستندسازی شده در مناطق عملیاتی جنوب از مجموعه تولیدات معارف جنگ برای تکمیل پروژه در اختیار تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی قرار گرفت.
 

در سوالات بیشتر روی چه محورهایی تمرکز شده بود؟
آنچه که دراین تاریخ شفاهی و در مصاحبه های انجام شده مورد توجه قرار گرفت مواردی بودند از قبیل: بیوگرافی، خانواده و تحصیلات، نحوه راه‌یابی به نظام، دوران دانشکده یا آموزشگاه افسری و درجه داری، شرایط دانشجویی، تعامل با دانشگاهها و سازمان های دیگر، مقایسه کمی و کیفی آموزش و امکانات با سایر دانشگاه‌ها، زنان و ارتش، شاه و ارتباط با ارتشی ها، وقایع مهم مرداد 1332، حضور توده ای‌ها و به طور کلی چپی‌ها در ارتش، خرداد 1342و نقش ارتش، حضور و ماموریت های لشکر خراسان در قالب نیروهای صلح سازمان ملل متحد در جنوب لبنان و تایلند و جنگ ظفار، عملیات در جنوب کشوردر سال 1348، حضور مستشاران خارجی در لشکر 77، تغییر و تحولات فرماندهی لشکر خراسان، نوع آشنایی با فرماندهان لشکر و تعامل با آنان، نقد رفتارها در ارتش قبل و بعد از انقلاب اسلامی، سیاست و محدودیت های سیاسی، مذهبی در ارتش قبل و بعد از انقلاب اسلامی، سال های انقلاب، جنگ و شرح عملیات های آن با نقاط قوت و ضعف عملکردها و طرح ها، رفتار سپاه و بسیج با ارتش، خاطرات تلخ و شیرین جنگ، تألیفات و تحقیقات آنان، ارتباطات با گذشتگان و آیندگان، تعامل نظامیان حال با گذشته، اهمیت پیشکسوتان و تفاوت‌های رفتار نظامی این دو نسل و....
 اما تنها چگونگی این رویدادها برایمان مهم نبود، چرایی آن و درک مفهوم این چرایی هم جای بحث داشت. نقطه آغاز هر واقعه، افراد درگیر در جریان های خاص، حوادث انقلاب اسلامی و نقشی که برای ارتشیان متصور شده بود، عکس‌العمل‌های خاص در طی دوران نظامی‌گری و برای وقایع مهم دوران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، شایعاتی که له یا علیه آنان مطرح بود، امکانات و رفاه، و.... پرسشهای مطرح در این پروژه بودند که هر فردی به فراخور خود به آنان پاسخ می داد. اگر چه در مورد وقایع انقلاب اسلامی یک نکته در صحبت های همه بود و آن اینکه ما به وظیفه مان عمل کردیم ، همان طور که در جنگ و دوران دفاع مقدس هم به وظیفه مان عمل کردیم». بیشتر مصاحبه شوندگان در زمان انقلاب اسلامی در نقاط دیگر کشور خدمت می کردند و از مشهدمقدس  چندان اطلاع نداشتند و یا اگر بودند، خود را چون ناظری بر وقایع و از دور نشان می دادند، البته از جمع‌بندی خاطرات متراکم و حضورشان در بقیه نقاط کشور می‌توان به عملکرد کلی ارتش به طور نسبی دست یافت. نقطه قوّت را هم در شرح عملیات های لشکر 77  خراسان در جنگ به ویژه سال 1360 و 1361 و مهم تر مستندسازی دقیق عملیات‌ها، سازمان و تشکیلات دانشکده افسری در دهه40شمسی، نحوه حضور مستشاران نظامی در ارتش در این دهه ، شناخت برخی چهره‌های شاخص ارتشی در دوران پهلوی ، شرایط رفاهی و  مادی نظامیان رده متوسط از گذشته تا حال و شرح نقش و اهمیتی که شاه برای ارتش قائل بود و.... می توان به شمار آورد.
برای تکمیل این پروژه ، چند نفر از پایگاه پدافند هوایی مشهد هم به افراد مصاحبه شونده افزوده شدند. در مجموع 180 ساعت مصاحبه با ارتشیان ، که حدود 140 ساعت آن به صورت تصویری و بقیه به صورت صوتی بود و در مکان های مختلف مثل دفتر معارف جنگ واقع در مهمانسرای جوادالائمه(ع) ارتش، منزل و دفتر محل کار این بزرگواران و...انجام شد. در حدود 100ساعت از مصاحبه ها نیز به صورت مستقیم به جنگ و عملیات نیروی زمینی ارتش در دوران دفاع مقدس با استناد به اسناد نظامی و تاریخی، نقشه ها و روزنامه های همان زمان توسط خود مصاحبه شوندگان پرداخته شده است. در این 10 ماه زمان طی شده برای مصاحبه حدود 1000 قطعه عکس و سند تاریخی به صورت اسکن از مصاحبه شوندگان هم دریافت شد. 
ضمنا طی چند جلسه تعاملی با  اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان خراسان رضوی و نمایندگان لشگر 77 خراسان، مرکز پژوهش نیروی انتظامی خراسان رضوی و شهرداری مشهد، طرح تاریخ شفاهی خدام ایثارگر آستان قدس رضوی و نیروی انتظامی در دستور کار تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی قرار گرفت که هم اکنون طرح تاریخ شفاهی نیروی انتظامی با معرفی 80 نفر از افراد این نیرو و با محوریت مباحث مربوط به دوران دفاع مقدس ، مدت زمانی است که شروع شده است.
محمدحسین مروج کاشانی