رونمایی از آثار پرکارترین تصویرساز کتاب‌های چاپ سنگی در حرم رضوی

به گزارش آستان نیوز، این مراسم صبح امروز با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین سیدجلال حسینی رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و جمعی از مدیران و کارشناسان این سازمان با محوریت رونمایی از کتاب چاپ سنگی «طوفان البکاء» منتشر شده در سال 1271 قمری در محل تالار کنفرانس کتابخانه مرکزی این آستان مقدس برگزار شد.

نگهداری 56 هزار کتاب چاپ سربی و سنگی

در این مراسم سیدرضا صداقت حسینی کارشناس نسخ خطی و چاپ سنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی اظهار کرد: در حال حاضر مرکز نسخ خطی کتابخانه آستان قدس رضوی دارای حدود 56 هزار کتاب چاپ سربی و سنگی است که نزدیک به 3 هزار نسخه آن قرآن مجید است.

وی با اشاره به اینکه 29 هزار کتاب چاپ سربی و سنگی مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به زبان عربی و بقیه به فارسی است، ادامه داد: این آثار شامل موضوعات گوناگون علوم اسلامی و دینی، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، پزشکی و ادعیه و در قطع‌های مختلف بازوبندی، جیبی، رقعی، وزیری و رحلی می‌شود که در چاپخانه‌های شهرهایی همچون تهران و تبریز منتشر شده است.

تاریخچه صنعت چاپ در ایران

صداقت حسینی، صنعت چاپ را یکی از عوامل پیشرفت کشورها دانست و گفت: ورود صنعت چاپ و آغاز فعالیت دستگاه‌های چاپ در ایران به دوره صفویه برمی‌گردد چنان‌که چاپخانه‌های چاپ کتاب سربی در زمان شاه عباس صفوی در حدود سال 1050 قمری در اصفهان در حوزه چاپ کتاب‌های دینی و تورات و انجیل به زبان‌های مختلف فعالیت می‌کردند.

وی با بیان اینکه اوج شکوفایی صنعت چاپ سربی در ایران به دوره قاجار و زمان عباس میرزا نایب‌السلطنه برمی‌گردد، افزود: در سال 1233 قمری، پنج نفر از جمله میرزا زین‌العابدین تبریزی به خارج از کشور برای فراگیری فنون نقاشی و چاپ سنگی و آشنایی با کتاب‌های چاپ سربی فرستاده شدند.

این کارشناس نسخ خطی و چاپ سنگی از کتاب «رساله جهادیه» اثر میرزا قائم مقام فراهانی به عنوان اولین کتاب چاپ سربی کشور نام برد و بیان کرد: این کتاب شامل فتاوای علما درباره جنگ ایران و روس بود و در سال 1233 قمری در تبریز به زیور چاپ آراسته شد. در سال‌های بعد نیز این اثر تجدید چاپ شد.

وی با اشاره به اینکه نوشته‌های کتاب‌های چاپ سربی با مرکب سیاه دوده‌ای در کاغذ خانبالغ چین منتشر می‌شد، گفت: پس از مدتی در سال 1249 قمری چاپ سنگی جای چاپ سربی را در ایران می‌گیرد و این صنعت تا اواخر دوره قاجار در ایران رواج دارد.

صداقت حسینی اضافه کرد: میرزا صالح شیرازی با فراگیری فنون چاپ، اولین کتاب چاپ سنگی را که قرآن مجید بوده است، در سال 1249 قمری در تبریز چاپ می‌کند.

وی تصریح کرد: کتاب «منتخب القصاید» نیز اولین کتاب چاپ سنگی شهر مشهد بوده که در سال 1294 قمری در چاپخانه آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است.

رشد کتاب‌های مصور چاپ سنگی

در ادامه مصطفی لعل‌ شاطری محقق کتاب‌های چاپ سنگی در این مراسم اظهار کرد: دوران فعالیت چاپ سربی بیش از دو دهه در ایران دوام نداشت و چاپ سنگی بنا به دلایلی همچون سهولت کار و افزایش سرعت، کاهش هزینه‌ها و امکان بهره‌مندی از ویژگی‌های زیبایی‌شناختی مورد استقبال مردم قرار گرفت.

وی گفت: براساس بررسی‌های صورت گرفته، نخستین کتاب‌های چاپ سنگی مصور شامل «نشان‌های دولت علیه ایران» با 10 تصویر و پس از آن «لیلی و مجنون» با 4 تصویر می‌شود که به ترتیب در سال‌های 1252 و  1259 قمری منتشر شده است.

لعل‌ شاطری افزود: پس از چند سال وقفه از انتشار نخستین کتاب مصور، با انتشار مصور «انوار سهیلی» و «یوسفیه» در سال 1261 قمری، روند تصویرسازی کتاب‌های چاپ سنگی سرعت یافت تا جایی که در سال 1264 قمری، کتاب‌های مصور فراوانی از جمله ترجمه فارسی «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» با بیش از 300 تصویر منتشر شد.

معرفی میرزا علی‌قلی خویی

این محقق کتاب‌های چاپ سنگی بیان کرد: میرزا علی‌قلی خویی، نخستین و پرکارترین نقاش شناخته‌شده در زمینه تصویرسازی کتاب‌های چاپ سنگی محسوب می‌شود. او اهل خوی بود و از نقاشان ساده‌کار و خوش‌دست دوره ناصری به شمار می‌آید.

وی ادامه داد: تصویرسازی‌های میرزا علی‌قلی خویی در کتاب‌های مذهبی همچون «طوفان البکاء» نشان می‌دهد که او دانش حدیثی داشته و با آگاهی و دانش تصویرسازی می‌کرده است.

لعل‌ شاطری گفت: همچنین خویی در مقایسه با سایر تصویرسازان و نقاشان کتاب‌ها، هنجارشکنی کرده چراکه نام و رقم(امضا) او در پایان کتاب‌های چاپ سنگی در کنار تصاویر به چاپ رسیده است. در حالی که در کتاب‌های چاپ سنگی همچون نسخه‌های خطی نام کاتب به طور معمول در آخرین صفحه کتاب و یا پایان هر بخش ذکر می‌شده است.

این محقق کتاب‌های چاپ سنگی افزود: این رقم‌ها دارای شکل و طرح‌های مختلفی است و قلم علی‌قلی خویی در رقم کتاب‌ها با گذشت زمان به تدریج پخته‌تر شده است.

وی با اشاره بر اینکه دوره فعالیت خویی به سال‌های 1263 تا 1272 قمری برمی‌گردد، تصریح کرد: این هنرمند تصویرساز در مدت 10 سال، تصاویر بیش از 30 کتاب را خلق و بیش از هزار و 200 تصویر در اندازه‌های مختلف نقاشی کرده است که کوچکترین آن به اندازه یک تمبر و بزرگترین آن تمام صفحه است.

معرفی 3 کتاب با تصویرسازی خویی

لعل‌ شاطری گفت: مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، یکی از انحصاری‌ترین مخازنی است که آثار مزین به تصویرسازی علی‌قلی خویی را دارد چنان‌که در حال حاضر از 15 کتاب چاپ سنگی با تصویرسازی از این هنرمند دوره قاجار در این کتابخانه نگهداری می‌شود.

این محقق کتاب‌های چاپ سنگی ادامه داد: کتاب چاپ سنگی «شاهنامه» فردوسی که به خط نستعلیق مصطفی قلی کجوری و به سفارش محمدحسین تاجر طهرانی در سال 1267 قمری توسط عبدالمحمد رازی در تهران منتشر شده است، از جمله این آثار به شمار می‌آید.

همچنین وی با اشاره به کتاب چاپ سنگی «طاقدیس» اثر احمد نراقی که در سال 1271 قمری در تهران منتشر شده است، افزود: کتاب «طوفان البکاء» اثر محمدابراهیم جوهری که در سال 1271 قمری در کارخانه آقا عبدالکریم در تهران به چاپ رسیده، دیگر کتاب چاپ سنگی موجود در گنجینه رضوی با تصویرسازی خویی است.