پیشینه کتابخانه رضوی از صفویه تا قاجار / اولین چارت اداری و نخستین مشاغل کتابخانه حرم مطهر

به گزارش آستان نیوز، این کارگاه صبح امروز به همت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با حضور جمعی از کارکنان این سازمان در تالار کنفرانس کتابخانه مرکزی این آستان مقدس برگزار شد. 
دکتر «الهه محبوب» رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی در این کارگاه اظهار کرد: کتابخانه این آستان مقدس در دوره صفوی شکل گرفت، در دوره افشار تقویت شد و در دوره قاجار توسعه یافت. 
وی گفت: وابستگی کتابخانه بارگاه ملکوتی رضوی به درگاه حضرت رضا(ع)، توجه حکام و متولیان به این کتابخانه، وقفی بودن آن، اهمیت حفاظت از منابع وقفی و همچنین نیروی انسانی پویا که با شرایط روز همگام بودند، موجب ماندگاری کتابخانه آستان قدس رضوی در گذر زمان شده است.
 

ویژگی‌های شاخص کتابخانه در هر دوره
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی در ادامه به بررسی ویژگی‌های کتابخانه در سه دوره تاریخی صفوی، افشار و قاجار پرداخت و گفت: وقف کتاب توسط شاهان و بزرگان، تشکیل چارت اداری کتابخانه، تدوین فهرست کتاب‌ها و ساخت مکانی برای کتابخانه، از جمله ویژگی‌های شاخص این کتابخانه در دوره صفویه است. 
وی انتقال کتاب‌های کتابخانه سلطنتی اصفهان به مشهد و تدوین فهرست موجودی کتابخانه را از ویژگی‌های بارز کتابخانه آستان قدس رضوی در دوره افشار برشمرد و اضافه کرد: ایجاد مشاغل جدید، جدا شدن قرآن‌خانه از کتابخانه، تدوین نظام‌نامه برای کتابخانه و آماده شدن کتابخانه برای شروع دوران جدید نیز از ویژگی‌های خاص این کتابخانه در دوره قاجار به شمار می‌آید. 
 

مشاغل مختلف کتابخانه 
محبوب از «کتابداری» به عنوان نخستین شغل در کتابخانه آستان قدس رضوی نام برد و بیان کرد: تعداد کتابداران این کتابخانه در دوره قاجار نسبت به دوره صفوی به نصف کاهش یافته که نشان دهنده ایجاد مشاغل جدید در کتابخانه، تقسیم وظایف آنان و توسعه چارت اداری کتابخانه در دوره قاجار است.
 

500سال سابقه صحافی در کتابخانه رضوی
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی از «صحافان» به عنوان یکی دیگر از کارکنان کتابخانه این آستان مقدس نام برد و افزود: قدمت صحافی در این کتابخانه به 500 سال قبل برمی‌گردد و استادان و هنرمندان چیره‌دستی به صورت تخصصی کار صحافی و مرمت کتاب‌ها را در کتابخانه انجام می‌دادند. 
وی ضمن معرفی مشاغل دیگری همچون «کاتب»، «کلیددار»، «عزبان»، «ضابط»، «مستوفی» و «مُذَهِب» در کتابخانه آستان قدس رضوی گفت: از دوره قاجار با افزایش مشاغل و القاب در کتابخانه، اختیارات کتابداران محدود شده است. همچنین شغل «ناظمی» که پیش زمینه ریاست کتابخانه بوده، شکل گرفته است.

چگونگی انتخاب کارکنان 
محبوب از «ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس»، از نوادگان فتحعلی شاه قاجار به عنوان اولین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی نام برد و افزود: در زمان ریاست شیخ الرئیس، تلاش‌های خوبی برای یافتن کتاب‌های مفقوده و تهیه فهرست جامع از کتاب‌های کتابخانه انجام شده است. 
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی گفت: برخی از کارکنان کتابخانه همچون کتابداران، صحافان یا رؤسای کتابخانه، از طبقه علما، دانشمندان یا شاهزادگان بودند. بعضی از آنان از سادات بودند و برخی نیز از جمله اعضای خانواده‌های آستان قدس رضوی بودند یعنی به صورت موروثی به این شغل می‌رسیدند. 
وی ادامه داد: به طور نمونه کتابداران توسط متولی یا دربار یا شاه انتخاب می‌شدند که نشاندهنده اهمیت کتابخانه در گذشته بوده است. 

 
نقش وقف در تأمین منابع و بودجه
محبوب در خصوص چگونگی ارائه خدمات کتابخانه آستان قدس رضوی نیز بیان کرد: شرایط امانت کتاب در این کتابخانه متفاوت بوده است، به طور مثال در دوره ناصرالدین شاه امانت منابع به منظور حفاظت از نسخه‌های خطی ممنوع شد. همچنبن طلاب، زوار و مجاوران، مراجعان کتابخانه را تشکیل می‌دادند. حرم مطهر رضوی یا خود کتابخانه نیز محل مطالعه مراجعان بوده است. 
همچنین رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی گفت: اگرچه عمده منابع کتابخانه این آستان مقدس از طریق وقف و نذر، تأمین ‌شده است، اما می‌توان از استنساخ، بازیابی کتاب‌های مفقوده و همچنین خرید کتاب، به عنوان دیگر راه‌های تأمین منابع به ویژه در دوره قاجار نام برد. 
وی با اشاره به چگونگی فهرست‌نویسی در کتابخانه در ادوار مختلف و محل نگهداری و چیدمان منابع همچون نگهداری قرآن‌ها در صندوق و صندوقچه، ‌ادامه داد: بودجه کتابخانه از درآمد موقوفات عام تأمین می‌شده است و تنها در دوره قاجار وقف‌نامه‌های خاص برای کتابخانه وجود دارد. بیشترین هزینه کتابخانه نیز مربوط به پرداخت مواجب کارکنان آن بوده است. 
محبوب افزود: در دوره قاجار نسبت به دوره‌های صفوی و افشار، میزان هزینه‌های مصرفی کتابخانه به دلیل برگزاری مراسم‌ها در این کتابخانه افزایش یافته است. به طور مثال، پنج‌شنبه‌ها جلسات متولی در کتابخانه تشکیل می‌شده است. 
وی با اشاره به نقش و وظایف متولی در سازمان و بنیاد کتابخانه آستان قدس رضوی خاطرنشان کرد: در شرح وظایف متولیان در ادوار مختلف تاریخی به نام کتابخانه اشاره شده است که این امر بیانگر اهمیت کتابخانه در این مجموعه است.