کتاب «قباله‌های ازدواج در کتابخانه و موزه ملی ملک» منتشر شد/ معرفی 44 عقدنامه‌ تاریخی و نفیس

به گزارش آستان نیوز، این کتاب با تحقیق و تصحیح مهتا باصفا و مرضیه مرتضوی قصاب‌سرایی با محوریت بررسی و پژوهش بر 48 سند تاریخی موجود در گنجینه اسناد کتابخانه و موزه ملی ملک توسط انتشارات این موقوفه منتشر شده است.
44 فقره از این اسناد شامل عقدنامه‌های تاریخی از سال 1198 قمری (واپسین سال‌های حکومت زندیه) تا 1319 شمسی (اواخر حکومت پهلوی اول) است، اما قدمت بیشتر این سندها به دوره قاجاریه بازمی‌گردد. یک سند طلاق‌نامه در سال 1332 شمسی، یک سند اعلامیه ازدواج، یک نسخه استفتا درباره جاری‌نشدن صیغه عقد و یک سند استخاره‌نامه نیز در کنار عقدنامه‌ها، در پایان این مجموعه آمده است.

معرفی عقدنامه‌های نفیس کتاب
کتاب قباله‌های ازدواج در کتابخانه و موزه ملی ملک با پیش‌گفتار، پیشینه پژوهش و درآمد آغاز می‌شود که قباله‌ها را از نظر ساختار محتوایی و شکلی بررسی کرده است. شناسنامه سندها در بخش بعد به ترتیب تاریخی آمده است و قباله‌ها به گونه برگی (طوماری) و دفترچه‌ای مشخص شده‌اند. 26 سند از مجموعه 48 سند کتاب، به گونه برگی‌ است. 
از قدیمی‌ترین سندهای برگی پژوهش‌شده در کتاب، عقدنامه‌ای به تاریخ 22 شعبان 1198 قمری به پیوست وکالت‌نامه و گواهی‌نامه طلاق در 24 ذی‌قعده سال 1206 است که بر روی آن سجلات و مُهر شیخ‌الاسلامی میرزا مرتضی، شیخ‌الاسلام دارالسلطنه اصفهان و جوادآقا قاضی دارالسلطنه اصفهان، قابل بررسی اهل تاریخ است.  
سند ازدواج میرزا تقی‌خان امیرکبیر و ملک‌نساءخانم معروف به ملک‌زاده‌خانم (عزت‌الدوله) خواهر تنی ناصرالدین‌شاه قاجار، از دیگر اسناد ارزشمند برگی یا طوماری این مجموعه به شمار می‌آید که قدمت آن به 22 ربیع‌الاول 1265 بازمی‌گردد. این عقدنامه در ابعاد 5/93 در3/131 سانتی‌متر، از نفیس‌ترین و بزرگ‌ترین اسناد برگی این مجموعه محسوب می‌شود که از نظر محتوایی می‌توان آن را سند دیوانی یا حکم حکومتی نیز دانست.
عقدنامه آقامیرزا علیرضا طبیب فرزند میرزا فتحعلی حکیم با بی‌بی علیه خانم ملقب به بتول فرزند آقا عبدالرحیم تُرشیزی در 22 ربیع‌الاول 1306، از دیگر سندهای جذاب این کتاب است که تذهیب و محتوای قابل توجه ادبی دارد.

انواع عقدنامه‌ها
عقدنامه‌های کوچک تک‌برگ به طور معمول به اقشار پایین و متوسط جامعه و عقدنامه‌های طوماری اغلب به اقشار بالای جامعه همچون شاهزادگان، دیوانیان، گروهی از تجار، حکما و علمای سرشناس تعلق دارند.
بهره‌گیری از عقدنامه‌های دفترچه‌ای نیز از میانه‌های دوره قاجار برای اقشار فرادست جامعه رواج یافت. این‌گونه عقدنامه‌ها چند صفحه دارند که بیش‌تر، برگ نخست از تزیینات و رنگ‌های زیبا بهره می‌برد و دیگر برگ‌ها دارای حاشیه و جدول‌کشی‌ است. 
بررسی عقدنامه‌های آرشیو گنجینه ملک نشان می‌دهد 18 سند به گونه دفترچه‌ای‌ است که ۲ فقره به دوره پهلوی بازمی‌گردد و چاپی‌ است. قدیمیترین عقدنامه دفترچه‌ای در این مجموعه نیز متعلق به آقامیرزا محمدخلیل به سال 1304 قمری بوده است. همچنین یک طلاق‌نامه دفترچه‌ای چاپی آن متعلق به سال 1332 شمسی است.
عقدنامه زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک و نواب قدسیه(سیده زهرا) فرزند حاج‌ سیدمیرزا عبدالله متولی، از عقدنامه‌های دفترچه‌ای این مجموعه است که به 23 شعبان 13۲4 بازمی‌گردد و از نظر ساختار محتوایی، شکلی و هنری ارزشمند و قابل بررسی است.
 

تاریخچه ثبت ازدواج و طلاق
ثبت اسناد برای نخستین بار در سال ۱۲۹۰ قمری به دستور ناصرالدین شاه مطرح و قرار شد در اداره‌ای معین، اسناد به ثبت رسیده و همچون کشورهای پیشرفته به آن‌ها تمبر زده و در دفاتر مخصوص ثبت و ضبط شود. در عقدنامه‌های قاجاری آرشیو ملک، دو نمونه وجود دارد که دارای شماره ثبت در دفتر شرعیات‌ است. 
قانون ازدواج و طلاق نیز در سال ۱۳۱۰ شمسی تصویب و مقرر شد ازدواج و طلاق در یکی از دفاتر مربوطه مطابق نظام‌نامه به ثبت برسد. بنابراین دفاتر ازدواج، اسناد را در چارچوب دفترچه‌ای با سرفصل‌های مشخص و یکسان به گونه خام به زوجین می‌دادند، سپس نزد سردفتران اسناد رسمی تنظیم می‌شد. 
از این‌رو این سندهای عقدنامه‌ای شماره ثبت دارند. دو عقدنامه در آرشیو ملک به تاریخ‌های 12 اسفند 1316 و 27 دی 1319 شمسی و یک طلاق‌نامه متعلق به 8 بهمن 1332 شمسی نیز این‌چنین‌ است. 
پس از فهرست منابع، اطلاعات واژه‌نامه، فهرست تخصصی واژه‌ها و اصطلاحات، همچنین نمایه‌های نام‌های شخصیت‌ها، اماکن، واژه‌ها و اصطلاحات تخصصی، نمایه آیات، احادیث، دعاها، تسمیه و تحمیدیه‌ها و نقش مهرها، در پایان این کتاب آمده است. همچنین نمونه تصویرهای سندها به پیوست تصویرهای نقش مهرهای زوجین، شهود و تمبرها، در پایان مجموعه به چشم می‌خورد.
 

اهمیت قباله‌های ازدواج گنجینه ملک
در ادامه مهتا باصفا کارشناس نشر و تبلیغ مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و یکی از محققان و مصححان کتاب درباره پیشینه این پژوهش گفت: آرشیو اسناد تاریخی این مؤسسه با دارابودن هزاران برگ سند شامل اسناد دیوانی و غیردیوانی چون اسناد شرعی، حقوقی، مالی، اداری، مکاتبات، تلگراف‌ها و قبوض، از دوره صفوی تا عصر قاجار، از جایگاهی ویژه برخوردار است. 
وی ادامه داد: در میان اسناد شرعی- حقوقی این مجموعه، قباله‌های ازدواج اهمیتی ممتاز دارند و گستره جغرافیایی آن‌ها، شهرها و توابع استان‌های اصفهان، تهران، فارس، خراسان، مرکزی، لرستان، گیلان، سمنان و کرمان را دربرمی‌گیرد.
باصفا بیان کرد: این اسناد به شیوه وقف، اهدا یا خرید تهیه شده و همانند دیگر منابع و آثار این مجموعه بسیار نفیس و ارزشمند، اطلاعات ارزنده‌ای از جوامع شهری و روستایی، طبقات گوناگون اجتماعی و اقشار مختلف مردم اعم از علما و روحانیون، درباریان و دیوانیان، شاهزادگان، بازرگانان، بازاریان و کسبه، کشاورزان و دیگر اصناف جوامع آن روزگار در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌دهند. 
وی افزود: بسیاری از این اسناد همچنین با توجه به طبقه اجتماعی زوجین، دربرگیرنده سبک نوشتاری، متون ادبی و آرایه‌های هنری بسیار نفیسی‌ است و اطلاعات بی‌بدیل تاریخی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، ادبی و اقتصادی در اختیار پژوهشگران می‌گذارند. از این‌رو همواره به عنوان اولویت‌های پژوهشی، مورد توجه سندپژوهان در حوزه‌های گوناگون بوده‌اند.
شایان ذکر است، کتابدوستان برای خرید این کتاب می‌توانند به کتابخانه و موزه ملی ملک واقع در تهران، خیابان امام خمینی(ره)، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد(میدان مشق) مراجعه کنند.