تبیین موثرترین ابعاد «جهاد تبیین» / چگونه می توان با جهاد تبیین مانع از گسست نسلی شد؟

به گزارش آستان نیوز، جهاد تبیین چیست و چطور در حل مسائل جامعه و فرایندها می تواند کارگشا باشد و اساسا اکنون چه موضوع و مسئله ای باید مورد تبیین قرار بگیرد؟ مجموع این پرسش ها، موضوع گفت وگوی آستان نیوز با دکتر محمد رضا قائمی نیک، پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی است که در ادامه مرور می کنیم.

جناب آقای دکتر قائمی نیک، اساسا طرح موضوع جهاد تبیین در شرایط و دوره کنونی از چه رو اهمیت و ضرورت دارد؟

به نظر می رسد جهاد تبیین در شرایط فعلی جمهوری اسلامی، ناظر بر وضعیت کشور و اتفاقاتی است که در انقلاب اسلامی رخ داده و اهمیت دارد. به تعبیر دیگر پاسخ بسیاری از سوالات و مسائل که در زندگی روزمره تجربه می‌کنیم به کلان پرسش ها و ابهام هایی مربوط می شود که اگر آن ها درست تبیین شود، مسائل جزئی تر هم تبیین خواهد شد.
به این معنا مهم‌ترین مسئله ای که بتوان تبیین کرد وضعیت تاریخی ما در دوره معاصر است که در حال تجربه آن هستیم. در واقع این تجربه ها نقاط جدید، بدیع و در عین حال مبهم و ناشناخته ای برای ما مسلمانان ایرانی در این دوره از تاریخ است. بنابراین به نظر می رسد مسئله اساسی که اکنون باید مورد تبیین قرار بگیرد، وضعیت تاریخی ما است که در قیاس با دوره های تاریخی دیگر در ایران و اسلام، ویژگی های خاص و متمایزی نسبت به ادوار گذشته دارد.
به عنوان مثال در دوره کوتاه صد ساله اخیر اتفاقات و ماجراهای به شدت متنوع، متکثر، متغیر و سیالی را تجربه کرده ایم که شاید با این سرعت تحولات و با این تنوع اتفاقات، به عنوان مثال در پانصد - ششصد سال گذشته تجربه نشده است. اغلب این تحولات که برای ما بدیع و جدید و ناشناخته است در فرصت بسیار کمی در حال تجربه است، در حالی که اساسا فرصت تفکر و تحلیل و تبیین آنها را نداریم. درواقع یکی پس از دیگری و به سرعت در حال تجربه آن ها هستیم و آن ها را از سر می گذرانیم.
لذا به نظر می رسد مهمترین مسئله که باید مورد تبیین قرار بگیرد و نیازمند جهاد فکری گسترده‌ است، وضعیت تاریخی ما مسلمانان ایرانی در دوره معاصر به ویژه در نسبت با انقلاب اسلامی است.
 

با این توضیحاتی که اشاره کردید، اکنون این سوال مطرح است که برای مخاطبان مختلف، چگونه می توان به جهاد تبیین پرداخت؟ مقصود با چه ادبیات و با چه گفتمانی؟ آیا جهاد تبیین برای هر طبقه و گروه متفاوت است؟

اگر آحاد مختلف مردم و بخش های مختلف اجتماعی را در یک کلیت واحد اجتماعی تصور کنیم، طبیعتاً جهاد تبیین زمانی موثر واقع می شود که بخش های مختلف حیات اجتماعی و اقشار مختلف مردم در مناصب و مشاغل و نقش هایی که قرار دارند بایستی در یک جهت واحد، برایشان «تبیین» صورت بگیرد.
به تعبیر دیگر اگر تبیین اجتماعی به صورت منسجم انجام نشود، اساساً بر ضد خودش عمل می‌کند. بنابراین به نظر می‌رسد که جهاد تبیین برای بخش های مختلف اجتماعی و مخاطبان مختلف باید ناظر بر این باشد که آن ایده کلی را که بر نظام جمهوری اسلامی ایران و انقلاب اسلامی حاکم است، به نحوی تبیین کنیم که هر قشری و هر نقشی و هر فردی در هر جایی که در این کلیت اجتماعی قرار می گیرد، بتواند نقش خود را در آن کلیت جامعه به خوبی بیابد و آن را ایفا کند.
 به تعبیر دیکر بخشی از جهاد تبیین ناظر به این است که بتوانیم نقش افراد و اقشار مختلف را در کلیت واحد تاریخ انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی توضیح و تبیین کنیم. به این معنا اگر قرار باشد برای مخاطبان مختلف به نوعی فرهنگ سازی و گفتمان سازی و تبیین انجام شود باید ناظر به موقعیت و نقش و حرکت آن ها در نظام جمهوری اسلامی باشد.
 به عنوان مثال اگر بخواهیم برای نقش استاد دانشگاه و دانشجو و طلبه، جهاد تبیین انجام دهیم باید مباحث ناظر به تبیین موقعیت استاد، دانشجو و طلبه نسبت به موقعیت تاریخی باشد که در حال حاضر در آن قرار دارد و ایفای نقش می کند. در واقع شناخت زمانه و شناخت موقعیت تاریخی باعث می‌شود مشکلات و مسائل پیش بینی نشده و بلایا، برای فردی که بر موقعیت تاریخی و زمانی خودش اشراف و آگاهی دارد پیش نیاید و بتواند بهترین نقش را در زمانی ایفا کند.
 بنابراین به نظر می‌رسد اگر ما بتوانیم تبیین درستی از نقش های اجتماعی در موقعیت تاریخی که نظام و انقلاب ما طی می‌کند داشته باشیم که فی نفسه خود توجه به  «نقش» در کلیت اجتماعی، بخشی از جهاد تبیین است و به این معنا می تواند تعیین کننده کارویژه و کارکردی باشد که هر نفری در کلیت جامعه دارد.
 

آقای دکتر قائمی نیک، اگر جهاد تبیین صورت نگیرد، جامعه و نسل جوان با چه آسیب هایی مواجه می شود؟ 

تحولات نسلی و انتقال از یک نسل به نسل دیگر عموماً بر مفهوم زمان قرار می‌گیرد. آنچه نسلی را از نسل دیگر متمایز می‌کند تحول درک آن ها از زمان است. عبارت رایج بین مردم این است که این نسل، نسل زمان گذشته نیست و یا زمانه نسل، عوض شده است. چیزی که می‌تواند پیوندی بین نسل های مختلف برقرار کند و باعث استمرار تجربه بین نسل ها با یکدیگر شود، مثلاً انتقال انقلاب اسلامی به نسل های دیگر، مهمترین معنا و مفهوم مشترک بین آن ها معنای زمان است.
 اگر بتوانیم بین نسل های مختلف، معنای مشترکی از زمان را بیابیم و تحولات نسلی در مفهوم زمان را توضیح دهیم، امکان گسست نسلی نخواهیم داشت یا کمتر خواهیم داشت.
 بنابراین اگر بتوان تبیین را ناظر به این توضیح داد که زمان و یا زمانه انقلاب اسلامی چه زمانه ای است و بتوان با یک افق تاریخی بلند مدت تر و با دور شدن از تحولات زندگی روزمره، یک نگاه کلان تری به تحولات نسلی داشت و موقعیت تاریخی نسل های انقلاب اسلامی را در ارتباط با موقعیت کلان و تاریخ انقلاب اسلامی که در آن قرار دارد توضیح داد، این گسست نسلی اتفاق نمی افتد یا کمتر اتفاق می‌افتد.
می توان از بیانات مقام معظم رهبری مثال زد که در بیانیه گام دوم انقلاب آمده است و نمونه کامل توضیح جهاد تبیین است. اساساً این بیانیه با تبیین مقام معظم رهبری نسبت به موقعیت تاریخی انقلاب اسلامی شروع می شود که به یک معنا این خودش یک نمونه تام و تمام از جهاد تبیین است. 
ایشان در این بیانیه که برای نسل دوم انقلاب یعنی نسلی که زندگی و حیات موثرش در گام دوم انقلاب قرار دارد، در مقدمه آن با تبیین موقعیت تاریخ انقلاب اسلامی آغاز می کنند و در این موقعیت شناسی توضیح می‌دهند که انقلاب اسلامی در شرایط تاریخی و زمانه ای متولد شد که دوگانه چپ و راست حاکم بود است. با این درک از بیانیه ایشان در ادامه موقعیت تاریخی نسل بعدی یا نسل حاضر را مشخص می کنند، به طوری که در ابتدای بیانیه آورده اند: « درودی از اعماق دل بر این ملّت؛ بر نسلی که آغاز کرد و ادامه داد و بر نسلی که اینک وارد فرایند بزرگ و جهانیِ چهل سال دوّم می شود. »
 اگر به این بخش از این بیانیه توجه کنیم، مقام معظم رهبری به خوبی توضیح می دهند که موقعیت تاریخی نسل دوم چیست و این که آن ها وارد یک موقعیت بزرگ جهانی خواهند شد و در این فرآیند بزرگ جهانی دوگانه‌ زمان آن ها، دیگر دوگانه چپ و راست نیست بلکه اسلام و استکبار، دو گانه این نسل است.
 به نظر می رسد اینکه نسلی چطور با نسل دیگر ارتباط برقرار می کند به این بستگی دارد که دوربین ما از حوادث معاصر به کجا و تا چه عمقی مسائل را می بیند تا ما بتوانیم موقعیت فعلی نسل جوان را در موقعیت تاریخی انقلاب توضیح دهیم. هر چه قدر این نگاه تاریخی، عمیق تر و ریشه دار تر باشد طبیعتاً گسست نسلی، بی ریشگی و بی‌هویتی کمتر خواهد شد و اگر این ریشه تاریخی به قدری عمیق و محکم باشد و بتوان برای نسل‌های آینده حرف و سخنی داشته باشد شاهد گسست نسلی نخواهیم بود.
 

آقای دکتر، از دیدگاه جنابعالی، ویژگی های جهاد تبیین موثر چیست؟ 

موثر ترین شیوه جهاد تبیین ناظر به اساسی ترین و بنیادی ترین وجوهِ همه انسان ها یعنی وجوه اشتراکی میان آن ها است که مخاطب تبیین هستند. به عبارت دیگر موثرترین تبیین، توجه به «مشترک ترین وجه مخاطبان» است. به عنوان مثال اگر تبیین بر اساس رنگ پوست، نژاد و شرایط اقتصادی یک قشر از جامعه انجام شود این تبیین موثر نخواهد بود. اما اگر این تبیین بر اساس درک آن ها از امور بیشتر اشتراک یا اشتراک حداکثری میان آن ها باشد، بی تردید تبیین موثرتر خواهد شد.
 به نظر من مشترک ترین تبین بین انسان ها حتی فارغ از ایمان و دین، اشتراک در تبیین مکانی و زمانی است که انسان ها در آن قرار دارند و اعمال خود مانند فعالیت های اجتماعی، فرهنگی، امور روزمره و غیر روزمره را در این زمان و مکان انجام می‌دهند.
اگر بتوانیم زمان و مکان انقلاب اسلامی را برای جامعه توضیح دهیم و تبیین کنیم که انسان ها در چه زمان و مکانی زیست می کنند و تصمیمات سیاسی، آموزشی و فرهنگی و رفتاری شان به چه نحو باشد، به نظر می‌رسد بهترین و موثرترین تبیین را انجام داده‌ایم. به نظر می رسد به دلیل برخی ابهام ها که در وضعیت فعلی با آن مواجه بودیم و هستیم، ضرورت جهاد تبیین مطرح شده است.