تجلی دانش الهی در حیات علمی باقر العلوم(ع) و عالم آل محمد(ع)

به گزارش آستان نیوز، در خصوص جایگاه والای علمی امام محمد باقر(ع) پیشوای پنجم شیعیان، در روایات و سیره اهل بیت(ع) اشارات فراوانی وجود دارد که به مناسبت نخستین روز از ماه رجب سالروز ولادت با سعادت این امام همام با دکتر مرتضی انفرادی، پژوهشگر گروه مطالعات اجتماعی و اعتاب مقدس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت وگو کردیم که شرح آن در ادامه می آید.
 

جناب آقاب دکتر انفرادی، در ابتدا لطفا از جایگاه و ارزش علم و دانش اندوزی در دین مبین اسلام اشاراتی داشته باشید.

علم و دانش در بینش دین مبین اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و این موضوع ارزش قابل توجهی در آموزه‌های اسلامی دارد، علم و علم‌آموزی زمان و مکان ندارد و در حقیقت از نظر اسلام، علم، هیچ حدّ و مرزى را نمى‌شناسد و هدف نهایی در دین، برانگیختن افراد و جامعه به تفکر و ژرف‌اندیشی است، انسان را از تبعیت جاهلانه بر حذر می‌دارد، با دعوت به تعقل به جهل‌ستیزی می‌پردازد و در نهایت انتخاب راه سعادت برای انسان را مشخص می نماید.
 

در آیات قرآن کریم در مورد علم و علم‌آموزی با چه نکات و اشاراتی مواجهیم؟

قرآن در بسیاری از آیاتش، انسان را به آموختن علم تشویق کرده است و حتی برای تأکید بر این موضوع، خداوند به قلم و آنچه می‌نویسد، قسم یاد کرده است. همچنین اولین آیات نازل شده بر پیامبر را با خواندن مورد تأکید قرار داده است.
قسمت‌های زیادی از آیات قرآن با کلمه (اعلموا) افراد را به فراگیری علم ترغیب نموده و حتی بار سفر بستن برای کسب دانش را ضروری دانسته است. قرآن کریم همچنین دانش را منشا ایمان، تقوی و قدرت معرفی کرده است و در نهایت تعالی درجه انسان را به علم مقید کرده و از همه مهمتر اینکه دانایی را معادل بینایی و جهل را مساوی کوری ذکر نموده است.
 

جایگاه علم و دانش اندوزی در سیره حضرات معصومین(ع) چگونه است؟

حضرات ائمه معصومین(ع) نیز در راستای تبیین تعالیم قرآن کریم علم و علم‌آموزی را مورد تأکید فراوان قرار داده‌اند، ایشان در بسیاری از روایات تعلیم و تعلم را عبادت و کسب دانش را فریضه بر هر مرد و زن ذکر نموده اند. همچنین طلب علم را از برترین کمالات بشری دانسته‌اند چنانچه در روایتی نقل شده است که فرد می‌بایست یا دانشمند باشد یا در حال تحصیل علم و یا دوستدار دانشمندان. امام باقر(ع) نیز یکی از موارد کمال نهایی در انسان را تفکر و تفقه در دین و دانشمند شدن بیان نموده اند.

«باقر العلوم» به چه معناست و چرا امام باقر(ع) به این صفت معروف شدند؟

واژه «باقر» در زبان عربی به معنای «شکافنده» است و «باقرالعلوم» نیز به «شکافنده دانش ها» ترجمه شده است؛ برخی قائلند که حضرت امام باقر(ع) را به این دلیل باقرالعلوم می‌نامیدند چون در دانش، تبحر ویژه داشت و برخی نیز قائل به این هستند که آن حضرت دامنه علم را گسترش دادند و لذا باقرالعلوم نام گرفتند و نیز عده می‌گویند: ایشان علم را می‌شکافتند و حقایق پنهان علمی را آشکار می‌کردند. بسیاری از اندیشمندان اعتقاد دارند که برای اهل بیت(ع) تا آن زمان در هیچ دوره ای فرصت مهیا نشد تا این اندازه از علوم اسلامی تبیین شود.
 

از بین حضرات ائمه معصومین(ع) چرا امام رضا(ع) به عالم آل محمد(ص) ملقب شدند؟

هر کدام از حضرات معصومین(ع) به ویژگی خاصی مشهور می‌شدند که این امر به خاطر مقتضیات زمان و شرایط جامعه بوده است. بدین معنا که تمام معصومین(ع)، صفات نیکو و عالیه را در حد کمال داشته‌اند اما شرایطی در زندگی ایشان روی می‌داد که برخی ویژگی‌ها برای تعدادی خاص نمود و بروز داشت. مثلاً شجاعت در تمامی ائمه علیهم السلام وجود دارد ولی با توجه به شرایط جامعه این صفت در امام حسین(ع) تجلی یافت یا ویژگی عبادت برای امام سجاد(ع) و کظمِ غیظ برای امام کاظم(ع) و جود و کرم برای امام حسن مجتبی(ع) و امام جواد(ع) صفت علم و دانش نیز در تمام ائمه(ع) در حد اعلی وجود داشت. ولی مقتضیات زمان باعث شد که این کمال در امام باقر(ع) و امام رضا(ع) تجلی یابد از همین رو امام پنجم به باقر العلوم و امام هشتم به عالم آل محمد (ع) شهرت یافتند.
نام‌گذاری و مشهور شدن برخی از ائمه(ع) به صفتی خاص نیز دلیل دیگری می‌تواند داشته باشد؛ اینکه صفت مذکور و یا لقب مورد نظر، منشأ وحیانی داشته باشد یعنی این لقب از سوی خداوند تبارک و تعالی برای یک معصوم مشخص شده است مثلاً لقب «امیرالمؤمنین» که لقب خاص برای حضرت علی علیه السلام است.
 

چرا این دو امام در بین حضرات ائمه (ع) با ویژگی و لقب علم شناخته می‌شوند؟

شرایط برای این دو امام به گونه‌ای رقم خورد که شخصیت علمی ایشان برای همگان ظهور و بروز پیدا کرد تا آنجا که اندیشمندان بزرگ غیرشیعی و حتی غیرمسلمان به این امر اذعان و اعتراف داشتند. حیات علمی این دو امام از محوری‌ترین مباحث زندگانی ایشان محسوب می شود و فضای جامعه به گونه‌ای بود که فضل و برتری این دو امام در زمینه مباحث علمی مجال معرفی و تبیین یافت و ایشان در بین تمام مردم عصر خود به علم اشتهار یافتند و دانش الهی ایشان درخششی خیره کننده در تاریخ اسلام داشت. 
 

شباهت‌های دوران امام باقر(ع) و امام رضا(ع) چیست و نتایج زندگی علمی این دو امام در جامعه را چگونه می‌توان فهرست کرد؟

در هر دو دوره علم و دانش جایگاه ویژه‌ای در جامعه مسلمین یافته بود و فرصتی برای ایشان پیش آمد تا به نشر تعالیم ناب اسلامی بپردازند و مقام علمی ایشان به حدی نمایان گشت که تلاش های علمی سایر فرقه‌ها و مذاهب تحت‌الشعاع قرار گرفت. بحران‌های اعتقادی و فکری از مهمترین آسیب‌هایی بود که در زمان این دو امام همام گریبانگیر تفکر اسلام نبوی شده بود زیرا فاصله گرفتن از دریای بیکران علم الهی که واسطه آن امامان معصوم بودند، سبب شده بود که بدعت ها و انحراف هایی در دین صورت بگیرد و زمینه پیدایش فرقه‌ها و نحله‌های متعدد شده بود. اما روشنگری‌های این دو امام باعث شد تا افراد جامعه از ظلمات و جهل رهایی یابند و دستاوردهای بی نظیری برای آئین حق به یادگار بماند که برخی از این نتایج اعم از تبیین سیره ناب جد بزرگوارشان، حفظ عقاید حقه مسلمانان، ترویج فرهنگ و احکام واقعی اسلام، مقابله با باورها و تحریفات مرسوم، تلاش برای استحکام مبانی دین، اقرار منکرین به برتری علمی اهل بیت(ع)، آثار علمی فراوان به جای مانده از این دو امام، مناظره با سایر دانشمندان، نفی اعتقادات غالیان، هشدار به دستگاه حاکمیت و... است.
 

عموم مردم عمدتا، از مناظرات امام رضا(ع) با دیگر دانشمندان کلیاتی را می دانند آیا امام باقر(ع) نیز مناظراتی داشته‌اند؟

بله جالب است که عموم مردم مناظرات را فقط مخصوص امام رضا(ع) می‌دانند در حالی که حضرت باقرالعلوم(ع) نیز مناظرات متعددی داشته‌اند که در منابع روایی و تاریخی به تفصیل بیان شده است. به عنوان مثال مناظره امام باقر(ع) با «حسن بصری» در موضوعات کلامی و قرآنی، مناظره امام با «نافع بن ازرق» و همچنین مناظره ایشان با اسقف مسیحیان در شهر شام از شهرت روایی خاصی برخوردار است که در کتب تاریخی به آن پرداخته شده است.
بنابراین مناظرات با سایر ادیان و مذاهب فقط مختص به امام رضا(ع) نیست و امام باقر(ع) نیز در قالب مناظرات، آموزه‌های اسلامی را ترویج داده‌اند.