گنجینه فرش‌های وقفی؛ از سجاده حاج حسین ملک تا فرش های نفیس 100 ساله

به گزارش آستان نیوز، کتابخانه و موزه ملی ملک بزرگترین موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران در پرتوی نیک‌اندیشی حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف این مجموعه، امروزه دارای بیش از صد تخته فرش اعم از قالی، قالیچه، گلیم، جاجیم و همچنین تابلو فرش است. بیشتر این فرش‌ها متعلق به مجموعه وقفی حاح حسین آقا ملک و مجموعه اهدایی حسینعلی سودآور است. همچنین تعدادی از این آثار با اهدا از سوی بانوان؛ ایران دست‌غیب بهشتی و نسرین دست‌غیب بهشتی گردآوری شده است. قدمت تاریخی آن‌ها نیز به دوره قاجاریه تا معاصر برمی‌گردد. این فرش‌ها علاوه بر طرح و رنگ، از نظر جنس نیز تنوع دارند و در بافت آن‌ها از ابریشم، پشم و پنبه(نخ) استفاده شده است. در حال حاضر تعداد محدودی از این فرش‌ها در دو تالار «هنر و زندگی» و «نمایشگاه دائمی حاج حسین آقا ملک» در این موزه در معرض دید عموم علاقه‌مندان قرار دارد و سایر آثار در گنجینه ملک نگهداری می‌شود. 
 

وجود 8 تخته فرش متعلق به دوره قاجار
نفیس‌ترین فرش‌های گنجینه ملک متعلق به مجموعه فرش‌های وقفی حاج حسین آقا ملک است که در میان آن‌ها هشت تخته فرش متعلق به دوره قاجار به چشم می‌خورد. این آثار شامل «قالیچه جانمازی کف ساده سنندج»، «قالیچه گلابتون کاشان»، «قالیچه لچک ترنج کاشان (نورالله اسماعیل‌زاده)»، «قالی افشان شاه‌عباسی مشهد»، «قالی صوف‌باف کاشان»، «قالی سالارخانی ترکمن»، «قالی لچک ترنج مشهد» و «قالی لچک ترنج کاشان» است. 
به طور مثال قالیچه جانمازی بافت سنه یا سنندج، قدیمی‌ترین دست‌بافت مجموعه فرش موزه ملی ملک به شمار می‌آید که روزگاری سجاده مرحوم حاج حسین آقا ملک بوده است و اکنون در نمایشگاه دائمی حاج حسین آقا ملک در کنار سایر وسایل شخصی این بزرگمرد در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. این قالیچه تمام ابریشم با طرح کف ساده لچک‌دار در 32 رج فارسی بافت یا نامتقارن و زمینه کرم‌رنگ، در سال 1227 شمسی بافته شده است. همچنین این اثر دارای حاشیه پهن قهوه‌ای رنگ با طرح سماوری یا لاک‌پشتی است. 
همچنین قالیچه برجسته‌بافت گلابتون کاشان، از جمله این فرش‌ها است که در تالار هنر و زندگی موزه چشم‌نوازی می‌کند. این قالیچه نقره‌بافت با طرح محرابی درختی، از جنس ابریشم، نقره و پنبه با 60 گره فارسی‌ بافت(نامتقارن) در زمینه خردلی‌رنگ در سال 1277 شمسی بافته شده است. قالیچه لچک ترنج کاشان نیز از دیگر فرش‌های وقفی این تالار است. این قالیچه تمام ابریشم توسط نورالله اسماعیل‌زاده با 63 گره فارسی یا نامتقارن، طرح لچک و ترنج و دو سر ترنج و زمینه لاکی(قرمز) در سال 1277 شمسی بافته شده است. گل‌های شاه عباسی در حاشیه پهن سرمه‌ای رنگ این قالیچه و کتیبه‌ای در حاشیه فوقانی آن قابل رؤیت است. 
 

از بزرگ‌ترین تا ریزبافت‌ترین فرش 
قالی لچک ترنج مشهد معروف به «قالی عمواوغلی» نیز به عنوان بزرگ‌ترین فرش موزه ملی ملک مورد توجه بازدیدکنندگان تالار هنر و زندگی این موزه قرار دارد. این قالی در ابعاد ۵۸۸ × ۱۰۶۹ سانتی‌متر به سفارش حاج حسین آقا ملک در کارگاه عمواوغلی در سال 1317 شمسی بافته و از آن برای مفروش کردن یکی از سال‌های پذیرایی خانه ملک استفاده شده است. جالب است بدانید که برادران عمواوغلی(عبدالمحمد و علی)، از نام‌داران و پیش‌کسوتان قالی مشهد بودند که از شاخصه‌های کار آن‌ها، ریزبافت بودن با بیش‌ترین تعداد گره در رج‌شمارهای بالا است. استفاده از رنگ‌های گیاهی و سنتی که قابل قیاس با هیچ فرشی در زمان خود نبود و نیز تناسب بی‌نظیر طرح‌ها و رنگ‌ها، این قالی‌ها را در زمره یک اثر هنری درخور تحسین قرار می‌دهد. همچنین وزن کم و لطافت بیش از اندازه، از نکات قابل اشاره در بافته‌های کارگاه برادران عمواوغلی است.
قالی تهران با طرح «شکارگاه یا گرفت‌وگیر»، یکی دیگر از آثار نفیس این تالار است. این قالی با بهره‌گیری از اسطوره‌های هندی و الیاف نخ، پشم و چله ابریشم توسط دلرهایی؛ هنرمند قالیباف تهرانی در ابعاد ۱۹۶ × ۲۹۸ سانتی‌متر در سال 1342 شمسی در پایتخت بافته و توسط حاح حسین آقا ملک بر این مجموعه وقف شده است. این قالی دارای حاشیه‌ای زیبا با تصویرگری نقش سر انواع گوناگونی از حیوانات است. 
همچنین قالی لچک ترنج نائین، از جمله فرش‌های نفیس موزه ملی ملک است که به عنوان ریزبافت‌ترین دست بافت موزه در گنجینه نگهداری می‌شود. این قالی شش لایه که توسط حبیبیان از جنس نخ، پشم و گل ابریشم در سال 1337 شمسی بافته شده دارای ۶۲ گره فارسی بافت با طرح لچک ترنج افشان حیوان‌دار در زمینه سرمه‌ای رنگ است. 
 

فرش‌های نفیس اهدایی
همانطور که در ابتدای گزارش ذکر شد، بیشتر فرش‌های نفیس گنجینه ملک به مجموعه وقفی حاج حسین آقا ملک تعلق دارد، اما آثار ارزشمندی نیز توسط فرهنگ‌دوستانی که راه این واقف بزرگ معاصر را ادامه دادند، به موزه ملی ملک اهدا شده است. به طور نمونه حسینعلی سودآور نوه حاج حسین آقا(پسر دوم عزت‌ملک ملک) و ناظر استصوابی موقوفات ملک مجموعه‌ای با بیش از صد اثر شامل گلیم، جاجیم، سفره خمیر و خورجین را به این موزه تقدیم کرده است. تنوع گلیم‌های این مجموعه از نظر نقش، رنگ و مکان بافت مورد توجه قرار دارد. منتخبی از این گلیم‌ها که با الیافی از جنس پشم و نخ پنبه به روش‌های سوزنی، لول بافت و سوزنی، لول دو رو، یک رو سوزنی در خراسان، فارس و کردستان بافته شده بود، در قالب نمایشگاه «نقش‌بافته‌ها» در تیرماه 1398 در موزه ملی ملک در معرض دید عموم قرار گرفت. 
از دیگر فرش‌های اهدایی این موزه می‌توان به قالی طرح گنبدی تبریز و قالیچه لچک ترنج هندسی قشقایی، اهدایی بانو ایران دست‌غیب بهشتی و تابلو فرش با موضوع دراویش، اهدایی بانو نسرین دست‌غیب بهشتی اشاره کرد که در گنجینه نگهداری می‌شود. 
شایان ذکر است، کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1316 شمسی بر بارگاه ملکوتی رضوی وقف شده است و در حال حاضر همه‌روزه بجز روزهای تعطیل، از ساعت 8:30 تا 16:20 (پنج‌شنبه‌ها از ساعت 9 تا 16:20) به نشانی تهران، خیابان امام خمینی(ره)، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد(میدان مشق) پذیرای گردشگران و پژوهشگران است.