عید فطر در آیینه گفتار و رفتار امام رضا(ع)

به گزارش آستان نیوز، به مناسبت عید سعید فطر با دکتر مرتضی انفرادی پژوهشگر مطالعات اجتماعی اعتاب مقدس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی گفت وگویی در خصوص فضیلت این روز و بررسی عید فطر از منظر امام رضا(ع) انجام دادیم که اینک یش روی شماست.
 

جناب انفرادی قبل از ورود به بحث اصلی در مورد «عید فطر» کمی توضیح دهید.

عید فطر در تقویم قَمری به اولین روز ماه شوال گفته می شود این روز از بزرگترین اعیاد در دین مبین اسلام به شمار می رود؛ که از دو واژه (عید) و (فطر) تشکیل شده است و هرکدام معنای خاصی دارد.
کلمه عید از ریشه (ع و د) گرفته شده است و از نظر علم لغت به معنای «بازگشت» است، در مناسبت‌های اسلامی کلمه عید برای روزهای خاص به کار می رود زیرا انسان پس از انجام کارهای نیک به فطرت اولیه خود باز می گردد.
کلمه فطر نیز دارای معانی متعددی است، یکی از این معانی (سرشت و طبیعت) است و یکی دیگر از این معانی (شکافتن و بازکردن) است زیرا فرد روزه دار می تواند در این روز دهان را برای خوردن و آشامیدن باز کند، بنابراین عید فطر را می توان به معنای بازگشت به روال عادی زندگی معنا کرد اما در معنایی متعالی‌تر، عبارت عید فطر به معنای بازگشت به سرشت و فطرت پاک آدمی است زیرا پس از ماه رمضان، صفا و پاکی فطری به روح و جان انسان بازمی‌گردد، از همین رو برخی از بزرگان از عید فطر با عبارت «بازگشت به خویشتن» یاد کرده‌اند.
در تعالیم اسلامی شادمانی و خوشحالی بندگان صالح خدا، پس از اطاعت اوامر الهی صورت می پذیرد و در روز عید فطر بعد از یک ماه روزه داری و عبادت؛ شور و شعف عجیبی برای ایشان ایجاد می شود لذا این روز را جشن می گیرند.
 

اهمیت و جایگاه عید فطر در دین اسلام چگونه است؟

در بسیاری از احادیث که از معصومین(ع) روایت شده است، عید فطر با عناوینی مانند «روز پاداش نیکوکاران» و یا «روز جایزه الهی» یاد شده است از این رو احکام و اعمال مستحبی بسیار متعددی برای شب و روز عید فطر بیان شده است. 
 

عید فطر از دیدگاه عالم آل محمد(ع) چه جایگاهی دارد؟

امام رضا(ع) در روایتی علت عید بودن این روز را این‌گونه بیان فرمودند:
«انما جعل یوم الفطر العید لیکون للمسلمین مجتمعاً یجتمعون فیه و یبرزون لله عزوجل فیمجدونه علی ما منَّ علیهم فیکون یوم عید و یوم اجتماع و یوم زکوه و یوم رغبه و یوم تضرع و لانه اول یوم من السنه یحل فیه الاکل و الشرب لان اول الشهور عند اهل الحق شهر رمضان فاحب الله عزوجل ان یکون لهم فی ذلک مجمع یحمدونه فیه و یقدسونه».
روز فطر به این سبب عید قرار داده شده است تا اینکه برای مسلمانان، گردهمایی صورت پذیرد و به خاطر خداوند بلند مرتبه در فضای باز حاضر گردند و به تمجید خداوند بپردازند به‌خاطر نعمت هایی که به ایشان ارزانی داشته است لذا روز عید فطر روز اجتماع، روز زکات و پاکی، روز اشتیاق، روز نیایش و تضرع به درگاه الهی است و نیز به خاطر این است که روز فطر اولین روز سال است که خوردن و آشامیدن حلال است چرا که ماه رمضان در نزد اهل حقیقت اولین ماه است و خداوند دوست دارد که در این روز افراد گرد هم جمع شوند و به حمد و تقدیس الهی بپردازند.
در این روایت، حضرت رضا(ع) فلسفه عید بودن روز فطر را از چند جنبه مورد تبیین قرار می‌دهند: نخست جنبه اجتماعی، (گردهمایی مسلمانان)، دوم جنبه عرفانی، (روز نیایش و تضرع)، سوم جنبه عبادی،(توجه و اشتیاق به خداوند)، چهارم جنبه اقتصادی، (زکات و بخشش به نیازمندان)، پنجم جنبه شکرگذاری(تشکر بخاطر نعمت‌های الهی)
 

سیره رفتاری امام رضا(ع) در روز عید فطر چگونه بوده است؟

آن حضرت در روز عید فطر آدابی را انجام می‌دادند که تبریک گفتن به دیگران با این عبارت (تقبل الله منک و منا)، تکبیر گفتن، آن حضرت تکبیر گفتن را بزرگداشت مقام خداوند متعال می دانند و این موضوع را نوعی تشکر از هدایت ها و نعمت های خداوند بیان کرده‌اند، همچنین آن حضرت این دعا را در روز عید فطر زمرمه فرمودند:« اللهم صل علی و علی ابوی آدم و نوح اللهم صل علی و علی ابوی ابراهیم و اسماعیل اللهم صل علی و علی ابوی محمد و علی السلام علی عبادالله الصالحین» و همچنین غسل کردن، پوشیدن لباس به نحوی که سیره رسول الله بود، خضوع و خشوع، استفاده از بوی خوش و عطر وحمد و ثنای الهی از جمله آنهاست.

می‌خواهیم داستان نماز عید فطر امام رضا(ع) را برایمان توضیح دهید.
پس از اینکه امام رضا(ع) مجبور به پذیرش ولایتعهدی شدند، روزی مأمون از حضرت خواست تا اقامه نماز عید و خطبه را به عهده بگیرند اما آن حضرت به مأمون یادآوری کردند که از شرایط پذیرش ولایتعهدی، دخالت نکردن در هیچکدام از امور بوده است لذا به خلیفه گفتند که از این کار معافشان کند اما وقتی حضرت با اصرار مأمون مواجه شدند، گفتند به شرطی نماز را اقامه می‌کنند که مجاز باشند مطابق به سیره و سنت پیامبر و جدشان علی بن ابی طالب(ع) رفتار کنند، مأمون این شرط را پذیرفت و صبح روز عید همه لشکریان و بزرگان دربار، منتظر بودند که حضرت از منزل خارج شوند، خبر اقامه نماز به امامت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در شهر پیچید و غوغایی در شهر به وجود آمد و مردم سر از پا نمی‌شناختند.
راوی نقل می‌کند، همزمان با طلوع خورشید، حضرت غسل کردند و عمامه سفیدی که از جنس پنبه بود را به شکلی که پیامبر(ص) روی سرشان می‌گذاشتند بر سر نهادند به طوری که یک سر آن را روی سینه مبارک و سر دیگر را میان دو کتف قرار دادند سپس دامن لباس را کمر بستند و به همه فرمودند که این کار را انجام دهند سپس عصایی مخصوص، به همان شکلی که پیامبر به دست می‌گرفتند، در دستشان گرفتند و در حالی از منزل خارج شدند که پایشان برهنه بود و ساق پایشان دیده می شد.
آن حضرت هنگام خروج از منزل سر به آسمان بلند کردند و چهار مرتبه با صدای بلند بانگ برداشتند: الله اکبر الله اکبر الله اکبر الله اکبر علی ما هدانا الله اکبر علی ما رزقنا من بهمیه الانعام و الحمدلله علی ما هدانا؛ سپس به سوی مصلی به راه افتادند ، همراهان ایشان یکپارچه با هر تکبیر امام پاسخ می دادند؛ آن حضرت هر ده قدم یکبار توقف می کردند و تکبیرها را تکرار می کردند.
راوی این واقعه که یاسر خادم است می گوید: گویی آسمان و زمین و کوه با آن حضرت همنوا گشته بود و مردم شهر از شوق در حال گریستن بودند؛ این وضعیت را به مأمون اطلاع دادند که اگر امام رضا علیه السلام با این حال به مصلی برسد چیزی از خلافتت باقی نمی ماند لذ مأمون با درماندگی فردی را فرستاد و از حضرت خواست که از ادامه راه منصرف شوند، آن حضرت نیز با بررسی شرایط، کفش‌های خود را طلب کردند و سوار بر مرکب شدند و به منزل برگشتند.
این رخداد در تاریخ اسلام نماز ناتمام و حسرتی بر دل‌های مسلمانان بود و برگ زرین دیگری از مبارزه خستگی ناپذیر امام رضا علیه السلام بر علیه حاکمیت را نمایان کرد.