جام جهان‌نما؛ پرکاربردترین ابزار کهن نجومی 

به گزارش آستان نیوز، موزه ملی ملک؛ نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور حافظ 6 اسطرلاب مسطح شمالی است که منتخبی از آن‌ها در تالار «علوم در ایران اسلامی» این موزه در معرض دید بازدیدکنندگان اهل علم و تاریخ قرار دارد. قدمت بیشتر این آثار به دوره صفویه برمی‌گردد و توسط حاج حسین آقا ملک بر این موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران وقف شده‌اند. در ادامه با ما همراه شوید تا شما را با این ابزار کهن نجومی بیشتر آشنا کنیم. 
 

از تاریخچه تا انواع اسطرلاب
در واقع اسطرلاب، نام چند ابزار است که برای هدف‌های نظری و عملی گوناگونی از جمله نمایش دادن وضعیت آسمان و حل مسئله‌های مختلف نجومی، به کار می‌رود. واژه اسطرلاب که در متون کهن عربی، گاه به صورت «اصطرلاب» هم نوشته می‌شده، از یک ترکیب یونانی به معنای «ابزاری برای فهم ستارگان» گرفته شده است. یک صفحه دایره‌وار فلزی از جنس‌های برنز، برنج، آهن یا فولاد که با ظرافت، دقت و استحکام ساخته شده‌اند، بخش‌های گوناگون اسطرلاب را تشکیل می‌دهند. «حمزه اصفهانی» واژه «اسطرلاب» را عربی‌شده کلمه فارسی «ستاره‌یاب» می‌داند. دانشمندان ایرانی مسلمان آن را «جام جم»، «جام جهان‌نما» یا «آینه جم» می‌خواندند. به گفته «ابن ندیم» نیز «ابراهیم فزاری»؛ منجم سده دوم هجری، نخستین مسلمان سازنده اسطرلاب بوده است.
کهن‌ترین اسطرلابی که تاکنون به جای‌مانده، در سال ۳۷۴ قمری برابر با ۹۸۴ میلادی به دست دو برادر اصفهانی به نام‌های «احمد» و «محمد ابن ابراهیم» در اصفهان ساخته شده است، اما گویا کهن‌ترین نمونه شناخته شده‌ای که نام سازنده و تاریخ ساخت برآن نقش بسته، اسطرلابی است که به گواهی کتیبه کوفی پشت کرسی آن به دست «بسطلس» در تاریخ ۳۱۵ قمری ساخته شده است.
همچنین مطالعه منابع و بررسی آثار به جای‌مانده نشان می‌دهد اسطرلاب در مدل‌های گوناگون «مسطح»، «کروی» و «خطی» وجود و کاربرد داشته است. در این میان، اسطرلاب مسطح به علت آسانی در جابه‌جایی و کاربرد، رایج‌ترین گونه بوده که در سده‌های میانه تاریخ ایران اسلامی تا اندازه زیادی تکامل یافته است.
 

اسطرلاب‌؛ ابزاری محاسباتی
اسطرلاب شبیه یک نقشه متحرک آسمان است که در آن ستارگان و مسیر خورشید روی یک صفحه شبکه‌ای به نام «عنکبوت» تصویر شده‌اند. عنکبوت را می‌توان روی صفحه دیگری که افق بر آن تصویر شده است، چرخاند؛ بدین ترتیب طلوع و غروب ستارگان و خورشید و مسیر حرکت آن‌ها در آسمان بازسازی خواهد شد. اگرچه در ذهن بسیاری از مردم اسطرلاب به ویژه همراه با کلمه «رمل»، یادآور طالع‌بینی و احکام نجوم است، اما واقعیت آن است که اسطرلاب یک ابزار محاسباتی و اندازه‌گیری است که با بهره‌گیری از آن می‌توان بسیاری از مسایل نجومی و هندسی را بدون نیاز به محاسبه حل کرد. البته اسطرلاب کاربردهای گوناگون بسیاری دارد که «نمایش آسمان در لحظه دلخواه»، «تعیین زمان از طریق مشاهده اجرام آسمانی»، «اندازه‌گیری فاصله‌هایی مانند عرض رودخانه‌ها، بلندی و فاصله کوه‌ها»، «سنجش ارتفاع، سمت، بعد و مِیل خورشید و ستارگان»، «محاسبه زمان طلوع و غروب اجرام آسمانی»، «تعیین طول روز و شب»، «تعیین ظهر شرعی و اوقات سایر نمازهای پنجگانه»، «تعیین قبله» و «تعیین زمان طلوع و غروب آفتاب»، بعضی از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌آید.
 

معرفی اسطرلاب‌های گنجینه ملک
اسطرلاب مسطح شمالی دایره‌ای شکل ساخته شده توسط «حمط بن حجر الاسطرلابی» در سال ۶۶۷ هجری قمری، قدیمی‌ترین اسطرلاب‌ موزه ملی ملک محسوب می‌شود که قدمت آن به دوره ایلخانی می‌رسد. در بالای این اسطرلاب، کرسی با دو سوراخ دایره‌ای بزرگ از جنس برنج قابل رؤیت است. کتیبه‌های آن نیز به خط کوفی کتابت شده است. 
همچنین اسطرلاب مسطح شمالی که در پشت آن نام «عبدالرشید ابن معین الدین علی» به عنوان سازنده و سال ساخت آن با حروف ابجد غنا معادل ۱۰۵۱ هجری قمری ذکر شده است، در گنجینه ملک نگهداری می‌شود. 
از دیگر اسطرلاب‌های مسطح شمالی این موزه می‌توان به اثری که توسط «عبدالعلی بن محمد رفیع الجزی» در سال 1121 قمری ساخته شده است، نام برد. این اثر فلزی دایره‌ای شکل که در بالای آن دارای نیم تاج منقش از جنس برنج است، توسط محمد باقر برادر سازنده آن تزیین شده است. 
اسطرلاب ساخته شده توسط «عبدالائمه» در سال ۱۱۲۵ قمری، از جمله اسطرلاب‌های مسطح شمالی دایره‌ای شکل دوره صفویه گنجینه ملک است که در بالای آن کرسی منقش به گل و برگ اسلیمی از جنس برنج به چشم می‌خورد.
 

از چاپ کتاب تا تهیه فتوکلیپ
علاقه‌مندان برای آشنایی با اسطرلاب‌های این گنجینه علاوه بر بازدید از موزه ملی ملک، می‌توانند به مطالعه کتاب «جهان نما: اسطرلاب‌های موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک» بپردازند که در سال 1392 به زیور چاپ آراسته شده است. همچنین تعدادی نمایشگاه مجازی در قالب فتوکلیپ از این اسطرلاب‌های تاریخی در بسترهای مجازی این مجموعه در دسترس کاربران قرار دارد. 
شایان ذکر است، کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1316 شمسی بر حرم مطهر حضرت رضا(ع) وقف شده است و در حال حاضر از شنبه تا پنجشنبه از ساعت 9 تا ساعت 16:50 به نشانی «تهران، خیابان امام خمینی(ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» آماده میزبانی از فرهنگ‌دوستان است.