نگهداری ۱۳ میلیون سند در مرکز اسناد آستان قدس رضوی 

به گزارش آستان نیوز، اداره اسناد آستان قدس رضوی به عنوان قديمي‌ترین مرکز آرشيو تشكيلات مذهبي در ايران در زیرمجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در جوار حرم مطهر حضرت رضا(ع) فعالیت می‌کند. در ادامه به بهانه فرارسیدن 19 اردیبهشت ماه؛ روز اسناد ملی و میراث مکتوب، به بررسی تاریخچه شکل‌گیری این اداره و برخی از دستاوردهای آن می‌پردازیم. 
 

وقف‌نامه‌ها؛ نخستین اسناد آستان قدس 
قدمت هسته اولیه تشکیل اداره اسناد آستان قدس رضوی به زمان ایجاد کتابخانه در جوار مضجع شریف حضرت رضا(ع) در دوره صفویه می‌رسد؛ دورانی که اسناد وقف‌نامه‌های مربوط به حرم مطهر و تشكيلات اداري این بارگاه ملکوتی، نخستین اسناد تاریخی این اداره محسوب می‌شدند. در دوره قاجار بر تنوع اسناد کتابخانه افزوده می‌شود و بجز وقف‌نامه‌ها، احكام و فرامين شاهان، مصالحه خط، اجاره‌نامه و... كه مرتبط با محتواي وقف‌نامه‌ها بود به اين کتابخانه براي نگهداري واگذار می‌شود و حتی همچون دوره صفویه، فهرست‌هايي از آن‌ها تهيه می‌شود. 
همچنین بر طبق گزارش‌های موجود درباره انتقال قرآن‌ها و جزوات قرآني آستان قدس از قرآن خانه قديم در ايوان طلاي صحن عتيق به کتابخانه در سال 1343، همراه با این آثار قرآنی، مقدار زيادي اسناد خطي محاسباتي آستان قدس بوده است. البته در اين سال‌ها هيچ اقدامی بر روي اين اسناد انجام نمی‌شود و فقط در کیسه‌های سربسته در اتاقي در پشت‌بام حرم مطهر نگهداري می‌شود. بدین ترتیب قبل از تشكيل اداره اسناد آستان قدس رضوی، اسنادي در مجموعه كتابخانه این آستان مقدس نگهداری می‌شده كه تمام آن‌ها مرتبط با موقوفات این مجموعه بوده و جنبه كاربردي براي رسيدگي به املاك و اموال وقفي حرم مطهر داشته است.
 

چگونگی شکل‌گیری مديريت امور اسناد و مطبوعات
همزمان با نوسازی حرم در سال 1363، 283 هزار برگ سند ارزشمند مربوط به تشكيلات اداري آستان قدس کشف و به کتابخانه منتقل می‌شود. در اوائل دهه 60 شمسی، مجموعه اسناد مکتوب دیگری همچون اسناد سيدجلال الدين تهراني نیز به این آثار افزوده می‌شود. در آن زمان تمامی اسناد تاریخی در واحدی به نام «تالار آرشيو اسناد و خراسان» زير مجموعه بخش آرشيو مطبوعات و اسناد، در اداره اسناد و مخطوطات کتابخانه حفظ و نگهداری می‌شد.
با اقداماتی که از سال 1374 برای شناسايی و ايجاد روش‌های علمی به منظور فهرست و ثبت اسناد با جذب نيروهای کارشناس صورت می‌گیرد؛ مسئولان وقت کتابخانه متوجه قابليت اين قسمت برای توسعه اداری و ضرورت اقدامات فنی و اطلاع رسانی در آن می‌شوند. بدین ترتیب زمینه ایجاد مرکزی مستقل در حوزه اسناد در مهرماه 1376 در بارگاه حضرت رضا(ع) فراهم می‌شود. 
اداره اسناد آستان قدس رضوی ابتدا با 3 بخش «ارزشيابي اسناد»، « نمايه‌سازی و تاريخ شفاهي» و «پژوهش» فعالیت خود را در طبقه منهای یک ساختمان کتابخانه آغاز می‌کند، اما در اواخر سال 1376، بخش «آرشيو مطبوعات» نیز به بخش‌های آن افزوده می‌شود. سرانجام در سال 1381، با انتقال فضاي اداري از ساختمان كتابخانه مركزي حرم مطهر به ساختمان بنياد پژوهش‌های اسلامي این آستان مقدس واقع در دوربرگردان بست شيخ طبرسي حرم مطهر، اداره اسناد و مطبوعات نيز به «مديريت امور اسناد و مطبوعات» در زیر مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی ارتقا می‌یابد که دربردارنده دو اداره: «اسناد» و «مطبوعات» است. 
 

معرفی فعالیت‌ها و بخش‌های اداره اسناد
فعالیت‌های اصلی اداره اسناد آستان قدس رضوی شامل گردآوری، طبقه‌بندی، ارزشیابی، نگهداری، فهرست‌نویسی، نمایه‌سازی، ارائه خدمات به محققان، اطلاع‌رسانی و انجام فعالیت‌های پژوهشی با استفاده از اسناد موجود، جمع‌آوری اطلاعات و منابع شفاهی و آداب و رسوم از طریق مصاحبه، ماندگاری اماکن تاریخی با تهیه فیلم و عکس و نگهداری آن می‌شود. این فعالیت‌ها در شش بخش اصلی: ارزشيابي اسناد، طبقه‌بندی ‌و عنوان‌دهی، نمايه‌سازی و مستندسازی اسناد، مخزن اسناد و اطلاع‌رسانی، پژوهش و واحدهای مطالعاتی و بخش اسناد دیداری و شنیداری «تاریخ شفاهی» انجام می‌شود. 
 

نگهداری بیش از 13 میلیون سند 
در ادامه به سراغ دکتر الهه محبوب رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی می‌رویم تا با برخی از دستاوردهای این اداره آشنا شویم. او اظهار می‌کند: این اداره در بیش از 20 سال فعالیت خود توانسته میزان اسناد مكتوب شامل اسناد اداري، احكام و فرامين و... و اسناد غيرمكتوب؛ از نوارهاي ويدئويي‌ و كاست تا كارتريج، مُهر، عكس و ... خود را از طریق جمع‌آوری اسناد تولیدی در آستان قدس، اهدا، وقف و خریداری به بیش از 13 ميليون برگ سند افزايش دهد. 
او با اشاره بر اینکه قدمت قدیمی‌ترین سند موجود در این آستان مقدس به قرن ششم قمری برمی‌گردد، می‌افزاید: 60 هزار برگ سند دوره صفویه موجود در این اداره، ثبت حافظه جهانی یونسکو شده است. 30 هزار برگ سند دوره افشاریه و حدود 6 هزار برگ سند مسجد گوهرشاد آن نیز ثبت حافظه ملی یونسکو شده است.
دکتر محبوب بیان می‌کند: همچنین اداره اسناد آستان قدس رضوی حافظ مجموعه اسنادی از شیراز، یزد، اصفهان و سایر شهرهای ایران است. 
رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی اضافه می‌کند: تهیه نسخه پشتیبان و الکترونیک از اسناد تاریخی موجود در گنجینه رضوی پس از طی فرآیندهای فهرست‌نویسی، ثبت و ورود اطلاعات به نرم‌افزار، در دستور کار ما قرار دارد چنان‌که تاکنون از بیش از 4 میلیون برگ سند آن، نسخه الکترونیک تهیه شده است. 
 

انتشار 25 کتاب پژوهشی
دکتر محبوب می‌گوید: در حال حاضر اداره اسناد آستان قدس رضوی با بهره‌گیری از 35 نیروی متخصص و باتجربه که بیشترشان دارای تحصیلات ارشد و دکتری در رشته‌های مرتبط با اسناد تاریخی هستند، فعالیت می‌کند. 
همچنین از رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی درباره ماحصل فعالیت‌های پژوهشی این اداره می‌پرسیم و او پاسخ می‌دهد: از ابتدای تشکیل اداره اسناد این آستان مقدس در سال 1376، پژوهش اسنادی مورد توجه ویژه قرار گرفته چنان‌که تا کنون 25 کتاب پژوهشی در این اداره تدوین و منتشر شده است. 
این مقام مسئول می‌افزاید: به طور نمونه انتشار کتاب «دفتر اسناد» با محوریت مجموعه مقالات از سال 1379 آغاز می‌شود که در پنج شماره به صورت موضوعی منتشر شده است. این کتاب در نهایت به مجله «پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی» تبدیل می‌شود. البته پس از انتشار چهارمین شماره‌اش، تصمیم بر آن می‌شود تا مجله به سمت و سوی علمی- پژوهشی برود و برای آن هیئت علمی انتخاب شود. بدین ترتیب نخستین شماره پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی اداره اسناد آستان قدس رضوی در قالب دو فصلنامه در سال گذشته منتشر می‌شود. در حال حاضر امیدواریم بتوانیم درجه علمی- پژوهشی نیز برای آن اخذ کنیم. 
دکتر محبوب با اشاره به تهیه کلیپ‌هایی از اسناد آستان قدس رضوی به منظور معرفی این آثار تاریخی در بستر فضای مجازی، می‌گوید: پژوهشگران داخل و خارج از کشور به صورت حضوری و غیرحضوری می‌توانند از خدمات این مجموعه بهره‌مند شوند. خدمات غیرحضوری آن از طریق کتابخانه دیجیتال این آستان مقدس به محققان ارائه می‌شود. 
او خاطرنشان می‌کند: بی‌شک عنایات و توجه حضرت رضا(ع) و همچنین نگاه مدبرانه مسئولان مجموعه آستان قدس رضوی به حفظ هویت فرهنگی و میراث مکتوب کشور به ویژه تاریخ خراسان بزرگ و آستان قدس، موجب رشد و پیشرفت‌های روزافزون در این اداره شده است.