موزه‌های آستان قدس رضوی پناهگاه میراث بشری

اما به اعتقاد «مهدی قیصری نیک» معاون موزه‌ها و میراث فرهنگی آستان قدس رضوی، یکی از مراکزی که به عنوان کانون وقف آثار تاریخی، موزه‌ای و هنری نه تنها در ایران و کشور‌های اسلامی بلکه در جهان شناخته شده، حرم مطهر امام رضا(ع) است که تنوع آثار وقفی و تعدد واقفان آن‏ در طول سده‏‌های گذشته تا عصر حاضر نشان می‌‏دهد پایگاهی مطمئن برای مردم، از سرزمین‏‌های مختلف با فرهنگ‏‌ها و عقاید دیگر بوده است. به مناسبت ۲۸ اردیبهشت، روز جهانی موزه‌ها و میراث فرهنگی، وی در فضایی دوستانه پاسخگوی پرسش‌های ما بود.
 

چرا حرم مطهر امام هشتم(ع) موزه دارد؟
حرم امام رضا(ع) یکی از مراکزی است که به عنوان کانون وقف آثار تاریخی، موزه‌ای و هنری نه تنها در ایران و کشور‌های اسلامی بلکه در جهان شناخته شده است، تنوع آثار وقفی و تعدد واقفان آن‏ در طول سده‏‌های گذشته تا عصر حاضر نشان می‌‏دهد پایگاهی مطمئن برای مردم از سرزمین‏‌های مختلف با فرهنگ‏‌ها و عقاید دیگر بوده است. امروزه آثار و میراث تاریخی و مذهبی بسیاری از حرم امام رضا(ع) به جا مانده که در موزه‏‌ها و یا در مخازن آثار نگهداری می‌‏شوند این آثار شامل نسخه‌های خطی، ‌اشیای تاریخی (دارای کتیبه وقف، تاریخ وقف، تاریخ خلق اثر، نام سفارش‌دهنده، نام سازندگان و هنرمندان)، همچنین ‌اشیای فرهنگی و هنری و اسناد تاریخی دارای قدمت تاریخی از اوایل قرن هفتم هجری (قرن ۱۳ میلادی) تا عصر حاضر هستند. همچنین‌ اشیای دیگری که به این مکان مقدس وقف و یا هدیه شده‏اند دارای قدمت حدود ۳هزار سال پیش از میلاد تا دوره معاصر هستند. حدود یک سده پیش، موزه آستان قدس به عنوان نهادی فرهنگی در این پایگاه مذهبی و زیارتگاهی بر پایه سنت حسنه وقف و نذر بنیان نهاده شده است. از همین رو است که این موزه ارتباطی تنگاتنگ با اقشار مختلف اجتماعی و در سطوح مختلف در قالب زائر، گردشگر و بازدیدکننده برقرار کرده، چنان که شاهد هستیم موزه‏ای که پیش از این از دیدگاه افراد به عنوان یک نمایشگاه شناخته می‌‏شد در حال حاضر با محوریت سیاست‏‌های کلان آستان قدس رضوی اقدام‌های ارزشمندی را با هدف محافظت و صیانت از میراث رضوی، جذب و گسترش جامعه مخاطبان و بسترسازی برای پژوهش و تولید علم با هدف ارتقای آگاهی عموم با تلاش در نشر دانش برای آموزش و معرفی میراث رضوی همراه با انتشار آخرین یافته‌های علمی به انجام رسانده است.
موزه آستان قدس رضوی با هدف افزایش مخاطب و با توجه به سیاست کلان «تبیین و ترویج معارف قرآن و مکتب اهل بیت(ع) با تأکید بر ذائقه‌سازی سبک زندگی برگرفته از سنت و سیره رضوی با استفاده مؤثر و روزآمد از الگو‌ها، قالب‌ها، ابزار‌ها و فناوری‌های نوین علمی و فرهنگی» در مسیر انجام مأموریت‌های حرفه‌ای خود، در سال ۱۴۰۱ موفق به جذب بیش از ۶۷۸هزار بازدیدکننده و مخاطب شده است. همچنین با طراحی و تولید برنامه‌های راویان کوچک موزه رضوی با استفاده مؤثر و روزآمد از ابزار‌ها و فناوری‌های نوین در راستای جذب مخاطبان بیشتر و توسعه دامنه ارتباطات اجتماعی تلاش کرده است.
 

آستان قدس رضوی تا چه اندازه به ثبت آثار موزه‌ای تاریخی، فرهنگی و هنری در فهرست آثار ملی ایران توجه دارد؟
موزه‌های آستان قدس رضوی با تلاش در راستای «صیانت، فراوری، بهره‌برداری و معرفی میراث و ذخایر علمی و فرهنگیِ ایرانی ‌اسلامی با تأکید بر میراث رضوی» موفق به مستندنگاری ۱۲هزار و ۴۲۳ اثر و ثبت ۳۲ اثر موزه تاریخی، فرهنگی و هنری رضوی در فهرست آثار ملی ایران شده است.
یکی از اقدام‌هایی که موزه‌ها با هدف حفاظت از میراث طبیعی، تاریخی، فرهنگی و هنری بشری انجام می‌دهند، تلاش برای ثبت این آثار در حافظه ملی و جهانی ‏است. وظیفه مهم موزه‌ها در گام نخست شناخت این پدیده‌ها، توجه به اهمیت آن‌ها و باور به حفاظت و نگهداشت آن‌هاست، پس از آن با معرفی این میراث ارزشمند، آگاهی جامعه را فراتر از اطلاعات روزمره ارتقا می‌دهند تا برای دستیابی به زندگی بهتر از آن بهره گیرند.
موزه آستان قدس رضوی یکی از گنجینه‌های ارزشمند جهان اسلام است که میراثی گرانبها از صنایع، هنر و معماری دوران اسلامی را در بردارد. از آنجا که این موزه به دلیل همجواری با بارگاه منور امام رضا(ع) آثار وقفی بی‌نظیری را در خود جای داده بخشی از این میراث بشری با معنویت و حضور زائرانی مخلص و صنعت‌گرانی توانمند اما بی‌نام و نشان پیوند خورده است. از طرفی به جز صنایع، آنچه در آستان قدس رضوی ارزشمند و قابل ارائه برای معرفی در فهرست میراث بشری است، رفتار‌های معنوی و آیین‏‌هایی است که در طول زمان با حضور زائران در این مزار مقدس شکل گرفته و تا عصر حاضر انجام می‌شود.
در همین راستا معاونت موزه‌های آستان قدس رضوی به همت کارشناسان متخصص و توانمندی که دارد توانسته است به یکی از مأموریت‌های مهم خویش جامه عمل بپوشاند و با ثبت میراث ملموس و ناملموس آستان مقدس رضوی در فهرست آثار ملی و معنوی ایران، نویدبخش آینده‌ای درخشان در معرفی آثار موزه رضوی در سطح ملی و جهانی باشد. از این رو در نتیجه اقدام‌های ارزشمند و کارشناسانه موزه آستان قدس در سال ۱۴۰۱، ۳۲ اثر تاریخی، فرهنگی و هنری از گنجینه‌های آستان قدس رضوی شامل نسخ خطی قرآنی، دستبافته‏‌ها و سایر صنایع فنی و هنری به خصوص ‌اشیای متنوع و ارزشمندی از نفایس حرم مطهر ثبت ملی شده است.
 

برای رسیدن به مرجعیت بین‌المللی و علمی در این زمینه چه کار کرده‌اید؟
در این مورد و با هدف دستیابی به مرجعیت بین‌المللی در سیره و معارف و وجوه شخصیتی امام رضا(ع)، زیارت و وقف و نذر از طریق تحقیق، مطالعه و تولید و انتشار، حمایت از آثار و خدمات و همکاری‌های علمی و پژوهشی با رویکرد مسئله‌محور و پاسخ‌گویی به نیاز‌های اولویت‌دار پژوهشی نهاد‌های نظام اسلامی و پژوهشگران شیعی با کسب مجوز و دریافت پروانه انتشار از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به شماره ۹۱۳۱۹ به تاریخ ۲/۱۱/۱۴۰۰ توسط معاونت موزه‌ها و ترویج میراث فرهنگی آستان قدس رضوی، از نیمه دوم سال ۱۴۰۱ با تلاش حوزه کارشناسی و همراهی هیئت تحریریه متشکل از استادان داخلی و خارجی، نخستین مجله علمی تخصصی در حوزه مطالعات موزه و تاریخ هنر جهان ایرانی در موزه‌های آستان قدس منتشر شد و هم‌راستا با آن چندین پژوهش مسئله‌محور توسط کارشناسان در اداره مطالعات و معرفی آثار به انجام رسیده است. ضمن اینکه در زمینه بهره‌گیری از ظرفیت‌های بین‌المللی و در راستای پیشبرد مأموریت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی برای تأثیرگذاری فرهنگی در فضای عمومی جهان اسلام، موزه آستان قدس رضوی در آیین سالانه انتخاب موزه برتر شرکت کرده و در هشت شاخص ارزیابی اعلام شده از طرف ایکوم ایران، رتبه برتر را کسب کرد.
موزه آستان قدس رضوی از میان موزه‌های بزرگ دولتی، در شاخص‌های گردآوری و بازدید رتبه نخست و در شاخص‌های نگهداری، حفاظت و اعمال استاندارد‌های فنی و توسعه فیزیکی، توسعه مدیریت، خلاقیت، نوآوری و پژوهش رتبه دوم و همچنین در شاخص فعالیت‌های مجازی کسب رتبه سوم به عنوان موزه برگزیده انتخاب شد.
موزه آستان قدس رضوی در راستای سیاست توسعه ذخایر و منابع ارزشمند وقفی و هبه‌ای در حوزه‌های هنری، تاریخی، آموزشی، پژوهشی و زمینه‌سازی برای افزایش مشارکت مردمی از طریق جذب نذورات و نفایس علمی و فرهنگی با شناسایی و ارتباط‌ گیری با مجموعه‌داران در داخل و خارج از كشور و معرفی موزه‌هایِ این آستان مقدس، در سال ۱۴۰۱ بیش از ۱۵هزار قلم آثار موزه‌ای از قبیل تمبر و اقلام پستی (۹هزار و ۱۰۵ قطعه)، اسكناس و اسناد مالی (۸۵۰ برگ)، سكه‌های طلا، نقره، مس و نیکل ( ۳هزار و ۵۲۱ قطعه)، ظروف کریستال، بلور و چینی (۲۴۶ پارچه) و سایر اقلام ( هزار و ۲۸۰ قلم) را به صورت اهدایی جذب کرد. همچنین در مسیر پاسخ‌گویی به نیاز مخاطبان و معرفی هر چه بیشتر میراث نفیس رضوی با توجه به سیاست کلان «جریان‌سازی از طریق طراحی، اجرا و ترویج الگو‌ها و ارائه محصولات و خدمات فرهنگی باکیفیت، اثربخش و دارای مقبولیت اجتماعی بالا و پرهیز از شتاب‌زدگی و فعالیت‌های سطحی» در سال ۱۴۰۱ اقدام به طراحی و تولید مولاژ از برخی آثار منتخب و شاخص تاریخی و فرهنگی برای عرضه به زائران و گردشگران داخلی و خارجی کرده است. 
 

موزه‌های حرم مطهر در حال حاضر چه وضعیتی دارند؟
از آنجا که آستان قدس رضوی میراثدار گنجینه‌ای از نسخه‌های خطی با قدمت بیش از هزار سال است، موزه‌های این نهاد مقدس در راستای انجام مأموریت خود برای معرفی و نمایش بخشی از این میراث کهن با هدف افزایش جذب مخاطبان، سال گذشته در سالروز ولادت امام علی بن ابیطالب(ع) و همزمان با دهه مبارک فجر با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مروی، تولیت معزز آستان قدس رضوی، هفدهمین گنجینه موزه آستان قدس رضوی با عنوان «گنجینه نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه» در محل ساختمان موزه قرآن و نفایس در فضایی با زیربنای ۴۰۳ مترمربع را افتتاح کرد. در این گنجینه، تعداد ۳۳ نسخه نهج‌البلاغه و ۳۱ نسخه صحیفه سجادیه از نفیس‌ترین آثار موجود در گنجینه رضوی به نمایش درآمده که از مجموع ۶۵۰ نسخه نفیس نهج‌البلاغه و ۲۶۰ نسخه ارزشمند صحیفه سجادیه موجود در مرکز نسخ خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس انتخاب شده‌اند. در این بخش کهن‌ترین نسخه نهج‌البلاغه (کتابت شده به سال ۵۴۴ هجری قمری توسط محمد بن محمد بن احمدالنقیب) و قدیمی‌ترین نسخه صحیفه سجادیه در جهان (کتابت شده در سال ۴۱۶ قمری توسط ابوعلی حسن ابراهیم بن محمد جامی هیصمی) با هدف آشنایی مخاطبان با ذخایر وقفی ارزشمند رضوی در معرض دید مخاطبان قرار گرفته است. این موضوع نشان‌دهنده این است که این ۱۷ گنجینه و موزه در راستای گسترش فعالیت موزه‌ای ساخته شده‌اند.