اما این نذورات تنها مربوط به این عصر و زمانه نیست و نشان آن را می‌شود از همان دوران پیدایش روضه منوره دید. با این همه نذر در حریم حرم به شکل سازماندهی شده یادگار 5 قرن پیش است.

صفویان و تاریخ نذر در مشهد

برابر اسناد، نذر کردن برای امام‌رضا(ع) تا پیش از روی کار آمدن صفویان یا برای ضریح بوده و یا داخل ضریح انداخته می‌شده و جز این مکان، نقطه دیگری برای اهدای نذر وجود نداشته است. برای نمونه نویسنده کتاب «الثاقب‌فی‌المناقب» در سال 560 قمری روایتی نقل می‌کند از فردی به نام انوشیروان مجوس اصفهانی که گویا به بیماری برص مبتلا بوده است. او که مسلمان نبوده، به زیارت امام‌رضا(ع) می‌آید و نذر می‌کند اگر شفا یابد، نخست اسلام بیاورد و بعد هم صندوقی بر مزار حضرت(ع) بسازد* . انوشیروان مجوس شفا می‌گیرد، مسلمان می‌شود و برابر نذری که کرده بوده، صندوقی چوبی با صفحات نقره می‌سازد و روی مزار امام رضا(ع) قرار می‌دهد. 
این رویه در دوران تاجداری صفویان (که تشکیلات آستان قدس رضوی ایجاد می‌شود) تغییر می‌کند. البته این تغییرات تا دوره افشاریان طول می‌کشد و در واقع با سامان گرفتن امور آستانه از این به بعد است که باب می‌شود، مردم نذوراتشان را به خزانه حرم‌مطهر تحویل دهند. در این دوره، دو تحویل‌دار یکی ویژه وسایل و اجناس و دیگری برای کتب مذهبی و ادعیه در خزانه مبارکه وجود داشته است. 
 

نذر در اسناد آستان قدس رضوی

ناگفته نماند 3هزار برگ سند که موضوع آن‌ها نذرهای مردمی است، در مجموعه آستان قدس رضوی با عنوان «اسناد نذورات» نگهداری می‌شود که اطلاعات خوبی را درباره نذرها، نوع نذورات، مقدار و حتی طبقه اجتماعی نذر کنندگان بیان می‌کند. این اسناد نشان می‌دهند که نذر، جنسیت، نژاد، طبقه اجتماعی و حتی دین و مذهب خاصی ندارد، از زن و مرد، شاه و  حاکم و بازرگان و فرمانده بگیرید تا علاف و مسگر و درویش، خواه مسلمان یا غیر مسلمان، هر کدام به فراخور حاجت و وسعی که داشته‌، نذر می‌کرده‌اند. 
نذرها هم متفاوت هستند. در فهرست نذورات آستانه همه جور کالایی را می‌شود دید؛ طلا، نقره، اسکناس، مسکوکات، مس و قالیچه، پارچه‌های مختلف، گوسفند، برنج، حبوبات و زعفران تا اهدای قرآن و زیارتنامه و شمع. مثلا چند سند باقیمانده از دوره قاجار نشان می‌دهد که «محمدحسن‌خان سرشت» حاکم تربت در سال 1282 قمری یک دستگاه چلچراغ بلور، «سیدعلی‌خان» ‌سرتیپ فوج فیروزکوه در سال1287قمری یک زیارت‌نامه، نایب‌التولیه وقت آستانه در سال 1291قمری یک جفت پرده ویژه ضریح و «ناصرالدین شاه» در سال 1295 قمری یک دستگاه چلچراغ نذر آستانه کرده که در حرم آویخته شده است. 
همچنین سندی وجود دارد که می‌گوید، زوجه فتحعلی خان صاحب دیوان که یک شاهزاده خانم قاجاری بوده، در سال 1278 قمری یک زوج شمعدان نقره و «خدیجه سلطان» عیال «آقا‌میرزا هدایت» صراف خزانه، در سال 1301 قمری مقداری مسینه آلات شامل کاسه، دوری، بشقاب و مجمعه با عنوان نذر تحویل آستانه داده‌اند. 
در این اسناد همچنین نام زوارهایی از هرات، قندهار و هندوستان هم وجود دارد که وجه نقد پرداخت کرده‌اند. علاوه بر این‌ها در سندی با قدمت 1268 قمری، به اسامی افرادی با پسوند غیرایرانی برمی‌خوریم که نشان دهنده ملیت و قومیت نذرکنندگان است. مثلا «ضعیفه هراتی» دو مَن موم برای حرم نذر کرده است. همچنین در اسناد دوره قاجار با نذر برخی زرتشتیانِ مسلمان‌شده روبه‌رو می شویم که به «جدید‌الاسلام» معروفند. نکته جالب این‌جاست که اصطلاح مزبور (جدیدالاسلام) به یهودیان محدود نمی‌شده و زرتشتیان تازه‌مسلمان را نیز دربرمی‌گرفته است.
 

ایجاد روزنامچه نذر در حرم مطهر رضوی

یادداشت‌برداری از نذورات اهدایی در دوره قاجار اتفاق خوبی است که سبب ثبت نذرهای مردمی می‌شود. ماجرا از این قرار است که در این دوره مسئولان آستانه مقرر می‌کنند، کارکنان و خدام هر آنچه با عنوان نذر در ضریح ریخته یا در بخش‌های دیگر حرم اهدا می‌شود را در دفتری با عنوان «روزنامچه تحویل نذورات» با مشخصات کامل مانند جنس کالا، مقدار، وزن، نام نذر کننده و محل مصرف آن نذر ثبت کنند تا هم دسترسی به اطلاعات آماری نذرها آسان و هم از سوءاستفاده یا دزدی‌های احتمالی پیشگیری شود. 
 

اجاره بخش نذورات حرم مطهر در اواخر قاجار

البته گویا در دورانی (اواخر قاجار) هم بخش نذورات حرم توسط آستانه اجاره داده می‌شده است. مرحوم عبدالحمید مولوی در یادداشتهای خود نوشته است: «در سال ۱۲۸۰ قمری شخصی به نام سیدکاظم، نذورات آستان قدس را اجاره  کرده و تعهد می‌دهد سالیانه مبلغ 635 تومان به آستانه بپردازد و مازاد آن، هر چه بود را خود بر دارد. مولوی همچنین خاطرش هست که در جوانی‌اش نیز یکی از سادات به نام مظفرالدوله رضوی بوده که نذورات آستان قدس را اجاره میکرده است. گویا او مبلغ مورد اجاره را به متولی باشی می‌داده و هر چه اضافه می‌آمده، برای خود بر می‌داشته است.
 

ایجاد دفتر نذورات در یک قرن پیش

این روند اما در زمان تولیت «محمدولی خان اسدی (اوایل پهلوی اول)» برچیده می‌شود. در این روزگار، برای تحویل نذورات دفتری معین می‌کنند و هرچه از نذورات ضریح بدست می‌آمده، یادداشت می‌شده است. همچنین در مقابل هرآنچه از زوار به عنوان نذر دریافت می‌شده،‌ رسید صادر می‌کرده‌اند که این سنت همچنان در آستانه مقدسه باقی است.
 

نذرها و مصارف نذر

عزیزا...عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس می‌نویسد: «بخش نذورات در آستان قدس رضوی از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. این بخش در حوزه اماکن متبرکه دفاتر متعددی دارد که نذورات را جمع آوری می‌کنند. نذورات مستقیماً از طرف زائران پرداخت می‌شود. البته گروهی نذورات خود را در ضریح مطهر می‌ریزند و بعضی هم بالای ضریح می‌اندازند. جماعتی هم به دفاتر نذورات مراجعه کرده، نذر خود را تحویل می‌دهند و رسید دریافت می‌کنند. نذورات به صورت‌های مختلفی به آستان قدس تقدیم می‌شود؛طلا، نقره، اسکناس، مسکوکات، گوشواره، انگشتر پارچه‌های مختلف، گوسفند، برنج، حبوبات، زعفران و چیزهای دیگر بر طبق ذوق و سلیقه و عرف زوار که به روضه رضویه اهداء می‌گردد. تمام هدایا و نذورات در یک دفتر ثبت می‌شود و در حساب خاصی منظور می‌گردد.» 
 

نذورات پس از انقلاب اسلامی

عطاردی همچنین درباره روند تغییرات در بخش نذورات، پس از انقلاب اسلامی هم می‌گوید: «تا قبل از انقلاب همه درآمدهای آستان قدس از آن جمله نذورات، در یک صندوق جمع‌آوری و بعد صرف مخارج آستان قدس می‌شد ولی بعد از انقلاب‌اسلامی نذورات در یک صندوق ویژه جمع و زیر نظر مسئول نذورات در موارد مختلفی خرج می شود. نذورات مصرف معینی ندارند و در همه جا می‌تواند مصرف شود.» 
نویسنده کتاب تاریخ آستان قدس در ادامه موارد مصرف نذورات را هم اینطور توضیح می‌دهد: «تا آنجائی که نگارنده اطلاع دارد، نذورات و هدایای داخل ضریح و یا نذورات پرداخت شده به دفاتر مخصوص (که مبلغ بسیار زیادی هم هستند و به گفته مسئولان همواره در حال زیاد شدن می‌باشد) صرف امور فرهنگی نشر کتاب، تبلیغات دینی مذهبی، دارو برای بیماران، صرف در دارالشفاء یا کمک به نیازمندان و دادن وام به اشخاص واجد شرایط و تعمیر ابنیه آستان قدس می شود. به طور کلی هدایا و نذورات دست متصدیان و مسئولان آستان قدس را باز می‌کند و چون مصرف خاصی برای آن از طرف اهداء کنندگان معین نمی‌گردد، مقامات آستانه مقدسه هر جا که صلاح بدانند آن را مصرف می‌کنند. بیشتر کمک‌های آستان قدس به سازمان‌ها یا تشکیلات از همین طریق انجام می‌گیرد و خدمات زیادی هم از این طریق انجام گرفته است. تقدیم نذورات بستگی به حرفه نذرکننده دارد و محیطی که او در آن زندگی می‌کند. معلوم است که نذر مردمان دهات و کشاورزان با نذر مردم شهر فرق دارد.کشاورزان و دامداران معمولاً برنج،گندم، حبوبات و گوسفند نذر می‌کنند و مردمان شهرنشین بیشتر پول نقد، طلا و نقره هدیه می دهند. مسلمانان و شیعیان خارج از کشور هم که از بلاد مختلف به مشهد مقدس مشرف می‌شوند پول‌های رایج کشور خود را تقدیم می‌کنند، لذا در هنگام باز شدن در ضریح مطهر ارزهای گوناگونی از داخل ضریح خارج می‌شود.» ناگفته نماند هم‌اکنون 20 دفتر نذورات در مجموعه حریم حرم وجود دارد که نذرهای مردمی را دریافت می‌کنند. 
 

دو روایت قشنگ از نذر

در اداره نذورات پرونده‌های زیادی در مورد نذر و هدیه به آستان قدس وجود دارد که برخی از آنان راوی قصه‌های زیبایی هستند. برای نمونه در یکی از پرونده‌های نذر ماجرای یک ایرانی ساکن امریکا نوشته شده که سال‌ها قبل نذر گندم برای کبوتران حرم داشته و تا وقتی که در ایران بوده، هر سال این نذر را خودش می‌آمده و ادا می‌کرده اما پس از مهاجرت پول مقدار گندم نذری را ارسال می‌کند. در روایت دیگری هم که متعلق به یک اهوازی است، چنین نقل شده است: «پیش از جنگ تحمیلی، یکی از اتاق‌های خانه مان را به نام امام رضا(ع) گذاشته بودیم و آن را به مسافران و غریبان می‌دادیم. نذری بود و رایگان. در جنگ محدوده خانه‌مان با بمب صدام خراب شد اما به خانه ما هیچ آسیبی نرسید. بعدها چون اطراف خانه ما از سکنه خالی شده بود ناچار ما هم آن خانه را  رها کردیم اما پول آن اتاق را آورده‌ام تا آستان قدس هر طور صلاح می‌داند آن را خرج کند.»
*نخستین ضریح حضرت رضا(ع) را شاه اسماعیل صفوی ساخت اما پیش از ایجاد ضریح‌ها، باب بوده که بر روی مزار بزرگان و ائمه(ع)، صندوق‌هایی با جنس‌هایی نظیر چوب و نقره می‌ساخته‌اند که بر مزار امام هشتم پیش از عصر صفوی 4 صندوق قرار داشته است.

گزارش علی سعیدیان