قصه فرش‌های حرم؛ از تامین رفاه زائران تا اشتغالزایی و حفظ هنر اصیل ایرانی

به گزارش آستان نیوز، شرکت فرش آستان قدس رضوی یکی از شرکت‌های زیرمجموعه بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی است؛ بنیادی که در کنار تلاش برای بهره‌وری بیشتر از موقوفات، اهدافی همچون ایجاد اشتغال و انجام مسئولیت اجتماعی در زمینه حفظ و توسعه میراث هنری را هم بر عهده دارد. این رویکرد و سیاست در شرکت فرش آستان قدس نیز دنبال شده و به همین دلیل است که در این مجموعه، تنها فرش بافته نمی‌شود، بلکه از ابتدای تأسیس آن، همواره تلاش شده تمام حلقه‌های زنجیره تامین فرش دستباف شامل رنگرزی، ریسندگی، طراحی، بافت، پرداخت و عملیات تکمیلی آن، در کنار هم قرار بگیرد و از تامین مواد اولیه و طراحی گرفته تا محصول نهایی، در این مجموعه به شکل متمرکز صورت می‌گیرد. دکتر حمید کارگر مدیرعامل شرکت فرش آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با برنامه علمی «فناورانه» در شبکه شمس‌تی‌وی، جزئیات بیشتری از فعالیت‌های این شرکت مطرح کرده و به همه سوالات در ارتباط با آن پاسخ داده است که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.
 

شرکت فرش آستان قدس رضوی در چه سالی و با چه رویکردی تاسیس شد؟
تا پیش از انقلاب اسلامی، سالهای سال صحن ها و رواق های حرم مطهر رضوی با دستبافته‌هایی متنوع از نظر طرح و اندازه، که اغلب جزو نذورات اهدایی بود مفروش می‌شد و به همین دلیل یکدستی، وحدت رویه، هماهنگی و جذابیت بصری کافی را نداشت. از طرفی به دلیل تردد مستمر زائران و آسیب‌های وارد شده به فرش‌ها، باید برای جایگزینی مستمر آن‌ها هم تدبیری اتخاذ می‌شد. بنابراین در ابتدای دهه ۶۰ شرکتی با هدف تهیه و تولید فرش‌های با کیفیت و بادوام مختص حرم مطهر رضوی تأسیس شد. کلنگ تأسیس شرکت فرش آستان قدس رضوی در روستایی به نام کنه‌بیست در حدود ۳۰ کیلومتری مشهد زده شد و از آن سال‌ها تاکنون در این شرکت، فرش‌های با کیفیت، نفیس و اصیل دستباف برای حرم حضرت رضا(ع) تولید می‌شود. در حال حاضر نیز تولید این فرش‌ها در دو کارگاه و مجتمع متمرکز در مشهد (کنه بیست) و کاشمر صورت انجام می‌شود. 
 

چه تعداد قالیباف برای تولید این فرش‌ها فعالیت می‌کنند؟
حدود ۵۰۰ قالیباف به طور مستقیم در این شرکت مشغول به کار هستند. علاوه ‌براین در واحدهایی که با هدف اشتغالزایی در خارج از کارگاه‌های متمرکز شرکت ایجاد شده است، زمینه ایجاد اشتغال برای بیش از ۲۰۰ قالیباف هم فراهم شده است، البته به این تعداد شغل ایجاد شده باید سایر ارکان زنجیره تامین فرش دستباف را هم اضافه کنیم یعنی از بخش رنگرزی تا کسانی که فرآیندهای تکمیلی فرش را انجام می‌دهند.
 

ویژگی خاص فنی در بافت این فرش‌ها چیست؟

فلسفه تاسیس شرکت فرش آستان قدس رضوی مفروش کردن حرم مطهر با فرش با کیفیت بوده اما با نگاه و رویکرد کلان، مبنی بر اشتغالزایی، این هدف با ایجاد کارگاه‌ها در حومه مشهد و شهرستان کاشمر دنبال شد. علاوه بر آن، حفظ هنر اصیل ایرانی هم مد نظر بوده که در این راستا همیشه سعی شده است دستبافته‌های رضوی به دور از هرگونه تقلب و افت کیفیت و همچنین همسو با طرح و نقشه‌هایی که با پیشینه فرش ایرانی پیوند دارند، بافته شود. بنابراین علاوه‌بر کیفیت و نفیس بودن، وجوه هنری و اشتغالزایی هم لحاظ شده است. علاوه بر آن، برای این‌که دستبافته‌های رضوی دوام و مقاومت بیشتری در برابر پاخوردگی داشته باشند، با کیفیت بالاتری در مقایسه با فرش‌های مورد استفاده در منازل تولید می‌شوند، به عنوان مثال ضخامت پرز فرشی که برای منزل خریداری می‌شود بین ۵ تا ۶ میلی متر است ولی این ضخامت برای فرش نویی که وارد حرم مطهر رضوی می‌شود، حدود ۱۳ میلی متر است.

میزان تولید و استفاده از فرش‌های تولیدی بر چه اساسی است؟
از ابتدای تاسیس شرکت فرش آستان قدس رضوی تاکنون، به طور متوسط سالانه حدود ۴ هزار متر مربع فرش دستباف تولید شده است. حرم مطهر رضوی یکی از مکان‌هایی است که با تردد میلیونی زائران و مجاوران در طول سال روبرو است، همین موضوع باعث شده فرش‌ها در معرض پا خوردنِ بسیار و فرسایش قرار بگیرد و نیاز به جایگزینی داشته باشد. بنابراین به میزان تولید فرش در شرکت و مفروش کردن حرم مطهر، به همان نسبت هم فرش‌هایی از حرم خارج می‌شوند. بسته به محل قرارگیری فرش که در کدام رواق باشد و چقدر در معرض تردد زائران قرار بگیرد، پس از استفاده به مدت ۵ تا ۱۰ سال، خارج شده و با فرش نو جایگزین می‌شود.
 

شست‌وشوی فرش‌های حرم مطهر به چه صورت انجام می‌شود؟
سالانه حدود ۴ هزار مترمربع فرش دستباف برای رواق‌ها و مکان‌های سرپوشیده حرم مطهر استفاده می‌شود که البته خیلی بیشتر از این مقدار، فرش‌های ماشینی هستند که در صحن‌ها برای هر نوبت نماز پهن می‌شوند. با توجه به اینکه این فرش‌ها در معرض آفتاب، باران و برف احتمالی هستند نیاز به شست‌وشوی مداوم دارند، در همین راستا از حدود دو دهه قبل در شرکت فرش آستان قدس رضوی واحد قالیشویی هم راه‌اندازی شده تا فرش‌های دستباف و ماشینی به طور مستمر و بسته به نیازی که به شست‌وشو پیدا می‌کنند، به واحد قالیشویی ارسال شوند. 
 

آیا تولیدات این شرکت فقط مختص حرم مطهر است یا خارج از آن به فروش می‌رسد؟
با هدف پایداری در آمدی شرکت فرش آستان قدس رضوی، توسعه اشتغالزایی و گسترش این هنر اصیل و نفیس ایرانی، تولید فرش در این مجموعه صرفا به تامین نیاز حرم مطهر محدود نشده، بنابراین به سمت و سوی ایجاد تنوع در طرح و نقش، اندازه و همچنین توسعه اشتغال، آن هم نه تنها در مشهد بلکه در سایر استان‌ها نیز حرکت کرده‌ایم و در حال حاضر تولید دستبافته‌های رضوی در ۴ استان ایلام، اصفهان، یزد و روستاهای مختلف خطه خراسان انجام می‌شود که این امر در حال توسعه است. ضمن این‌که به بازار داخلی اکتفا نخواهیم کرد و به بازارهای صادراتی هم نیم نگاهی داریم.
 

در این سال‌ها حمایت‌های آستان قدس رضوی از این شرکت به چه صورت بوده است؟
توجه آستان قدس رضوی به فرش دستباف برای مفروش کردن حرم حضرت رضا(ع) با دستبافته‌های اصیل ایرانی و هنر ناب این سرزمین، اتفاق بسیار مهمی است. چرا که در زمانه ماشینی شدن فرایندها، توجه به فرش دستباف، خود حمایت بسیار بزرگی است. در واقع این حمایت در کنار همه اجزای تولید وجود دارد، منظور از حمایت، نقدینگی و ارائه تسهیلات نیست بلکه تفکری است که در راستای توجه به این هنر اصیل ایرانی و حفظ آن و اشتغالزایی وجود دارد. همین تفکر است که به ما می‌گوید در تولید و تهیه فرش‌های حرم مطهر رضوی برخلاف بسیاری از فرش‌هایی که امروزه با استفاده از رنگ‌های شیمیایی تولید می‌شوند، باید از رنگ‌های گیاهی با ثبات و طبیعی با کیفیت، پشم مرغوب ایرانی و طرح و نقش اصیل ایرانی استفاده و از هرگونه تقلب در فرش پرهیز شود، این تفکر، بزرگ‌ترین حمایتی است که از آستان قدس رضوی از این شرکت انجام می‌دهد.
در روزگاری که فرش دستباف ایرانی متاسفانه به دلایلی دچار مشکلات و کاستی‌هایی شده است، ما در آستان قدس رضوی تلاش کرده‌ایم این هنر اصیل در حوزه‌های مختلف مرتبط با آن حفظ شود. این اقدامات دستاوردهایی همچون تنوع‌بخشی در طرح و نقش، افزایش تولید، گسترش دایره مشتریان، برندسازی و توسعه اشتغال را در کل جغرافیای کشور را به دنبال داشته است. علاوه‌ بر این، هدفگذاری شده این شرکت به تولیدکننده و توزیع‌کننده مواد اولیه و رنگ‌های گیاهی مرغوب در کشورهم تبدیل شود.

اخیرا به مناسبت ولادت حضرت معصومه(س)، ۱۶۲ تخته فرش از سوی آستان قدس رضوی به حرم کریمه اهل بیت هدیه شد. پایان صحبتمان را به توضیح درباره جزئیات این اتفاق زیبا اختصاص دهیم.
بله، دو سال قبل بود با نظر تولیت معزز آستان قدس رضوی، تصمیم گرفته شد به عنوان یک کار ماندگار و در راستای تقویت پیوند معنوی بین آستان‌های حضرت رضا(ع) و حضرت معصومه(س)، به عنوان برادر و خواهری که عزیز دل همه ایرانیان هستند، حدود ۱۶۰۰ مترمربع فرش دستباف برای حرم مطهر حضرت معصومه(س) بافته و اهدا شود. در همین راستا حدود ۱۶۲ تخته فرش دستباف در اندازه‌ها و همچنین طرح و نقش‌های مدنظر آستان حضرت معصومه(س) طی دو سال بافته شد و در آستانه دهه کرامت و در شب ولادت حضرت معصومه(س) به این آستان پیشکش شد.