جایگاه «عید غدیرخم» در تاریخ و موقوفات حرم مطهر رضوی 

به گزارش آستان‌نیوز، ابن‌اثیر، مورخ مسلمان و معروف قرن هفتم، ضمن شرح قدرت گرفتن آل‌بویه(1) به واقعه‌ای که پس از غلبه احمد بن بویه ملقب به معزالدوله بر بغداد، در 18 ذی‌الحجه سال 352ق، چنین اشاره می‌کند: «معزالدوله دستور داد شهر را آذین بستند و در مجلس و عمارت‌های حکومتی، مشعل‌ها را برفروزند و اظهار شادی کنند، بازارها نیز، چون دیگر روزهای عید در طول سال، شب هنگام باز باشد. این جشن و شادمانی به واسطه فرارسیدن عیید غدیر، یعنی روز وقوع واقعه غدیر خم بود. پس به فرمان معزالدوله بر نقاره‌ها کوبند و سُرنا نواخته، این روز را گرامی داشتند.»(2) قدرت گرفتن آل‌بویه، هر چند که دولت مستعجل بود، اما این حُسن را داشت که به شیعیان مجالی برای اظهار آشکار عقایدشان بدهد. در همین دوره است که عاشورا نیز، برای نخستین بار، به عنوان روز ماتم، تعطیل می‌شود. البته رواج بزرگداشت عید غدیر در عهد آل‌بویه، یک حرکت تازه و برساخته حاکمان شیعه این دودمان نبود؛ عید غدیر در تاریخ تشیع و در عصر امامت، همواره گرامی داشته می‌شد و ائمه معصومین(ع)، از آن به عنوان رکن رکین مذهب حقه شیعه و دلیل متقن حقانیت امامت و ولایت، حفاظت می‌کردند و در بزرگداشت آن، تأکید فراوان داشتند. 
 

مشهد میزبان جشن غدیر می‌شود

به نظر می‌رسد که با آغاز برگزاری علنی مراسم جشن عید غدیر در بغداد، باعث شده باشد که این مراسم در مناطق شیعه‌نشین و از جمله مشهد رضوی نیز، علنی برگزار شود؛ اما متأسفانه گزارش یا سندی از برگزاری این مراسم، تا دوره صفویه، در دست نیست. با رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، مراسم جشن عید غدیر نیز، جنبه عمومی پیدا کرد و در ساختار خدمات آستان‌قدس رضوی، برای آن هزینه و مسئولیت‌های مخصوص پیش‌بینی شد؛ از جمله برگزاری مراسم «سلام» که در اعیاد گوناگون برگزار می‌شد به عید غدیر نیز، مخصوص گردید. اخیراً اسناد مربوط به برگزاری جشن‌های عید غدیر در حرم رضوی، مربوط به دوره صفویه و با قدمت حدود 400 سال، در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی رونمایی شده‌است که نشان می‌دهد برگزاری این مراسم، در بارگاه منوّر ثامن‌الحجج(ع)، دستکم از چهار قرن قبل، با تشریفات فراوان و بسیار باشکوه برگزار می‌شده است.(3) به نظر می‌رسد که اهتمام به برگزاری جشن عید غدیر، در دوره‌های تاریخی بعد نیز، همچنان وجود داشت طبق گزارش مؤلف «روضةالصفا»، در دوره ناصرالدین‌شاه رسم بر این بود که در روز عید غدیر، 110 گلوله توپ شلیک می‌شد و نظامیان نیز، در این روز، با ساز و برگ و دسته موزیک، رژه می‌رفتند.(4)
 

به میدان آمدن سنت حسنه وقف
احتمالاً بخش عمده هزینه برگزاری مراسم جشن عید غدیر در حرم مطهر رضوی، از محل درآمدهای آستان قدس یا موقوفه‌هایی که محل هزینه کردن درآمد آنها حالت عام داشت، تأمین می‌شد. با این حال، چنین نبود که عید غدیر و مراسم آن در حرم رضوی یا در مجموعه زیر نظر آستان‌قدس، بدون موقوفه باشد و در این زمینه، چند وقف مشهور و قابل ذکر وجود دارد. مثلاً یکی از قدیمی‌ترین اسناد موقوفه‌های مربوط به برگزاری مراسم جشن عید غدیر در حرم مطهر، مربوط به سال ۱۰۸۲ق / ۱۰۵۰ش و دوره سلطنت شاه‌سلیمان صفوی است و به موضوع چراغانی و روشنایی حرم مطهر در شب عید اختصاص دارد. مرحوم مرتضی‌قلی بیگ، واقف این موقوفه، ضمن اختصاص دادن وجوه درآمد آن به امور مختلف، بخشی را هم به چراغانی حرم رضوی به مناسبت عید غدیر اختصاص داده‌ است. نمونه دیگر از وقف‌هایی که تمام یا قسمتی از آن‌ها به جشن عید غدیر اختصاص دارد، موقوفه امام‌وردی‌خان بیات مختاری است که در سال ۱۲۷۶ق / ۱۲۳۸ش ضمن وقف املاک و مستغلاتی در نیشابور، چنین مقرر کرده با درآمد بخشی از این موقوفه‌ها، عده‌ای را در عید غدیر میهمان کنند و پس از پذیرایی، حاضران به تلاوت قرآن کریم بپردازند. (5)

نگاه متفاوت واقفان به جشن عید غدیر
برخی دیگر از موقوفه‌های غدیری در حرم رضوی بر موضوع جشن تمرکز ندارند؛ درآمد این دسته از موقوفات یا صرف هدیه دادن می‌شود و یا به کار خیر مانند اطعام فقرا و مانند آن اختصاص پیدا می‌کند. به عنوان نمونه می‌توان از موقوفه سیدمیرزای صراف که مربوط به سال ۱۲۷۸ق / ۱۲۴۰ش است، نام برد؛ درآمد این موقوفه که شامل مزرعه، دو باب دکان، نصف یک حمام و نیمی از سهم قنات «میرکاریز» بیرون از دروازه نوغان مشهد است، با نظر واقف به تهیه لباس برای سادات یتیم در عید غدیر اختصاص دارد یا موقوفه علی‌اکبرخان تحویلدار که مربوط به سال ۱۳۰۲ق / ۱۲۶۴ش است و واقف املاک و مستغلاتی را صرف تهیه هدیه برای سادات یتیم به مناسبت عید غدیر کرده ‌است. برخی از این نوع موقوفه‌ها بیشتر اختصاصی شده‌اند؛ یعنی در آن‌ها افرادی که مشمول هدیه می‌شوند باید ویژگی‌های خاص‌تری داشته ‌باشند؛ به عنوان نمونه می‌شود از موقوفه محمدحسین الحسینی مربوط به سال ۱۲۷۴ق / ۱۲۳۶ش یاد کرد. واقف مذکور که هم از سادات بوده و هم افتخار خادمی آستان ‌قدس رضوی را داشته ‌است، دو سهم و نیم از درآمد قنات مشهور «چهار طاق» را به تهیه هدیه برای فرزندان یتیم خادمانی که از سادات هستند، اختصاص داده‌ است.
البته تهیه هدیه یا به اصطلاح عیدی و همین ‌طور پرداخت وجوه به عناوین مختلف در وقف‌های غدیری تنها برای پرداخت به سادات پیش‌بینی نشده‌ و موقوفاتی هم داریم که در آن‌ها واقف با موضوعات دیگر، افرادی غیر از سادات را به عنوان دریافت‌کننده درآمد موقوفه در نظر گرفته ‌است؛ مثلاً موقوفه محمدمهدی نوائی لشکرنویس مربوط به سال ۱۲۷۵ق / ۱۲۳۷ش که در آن درآمد موقوفه به تأمین اجرت خدمت کفشبانان حرم رضوی در شب عید غدیر اختصاص پیدا کرده. گویا در آن ایام، شب عید غدیر یکی از شب‌هایی بود که درهای حرم بسته نمی‌شد و به همین دلیل مرحوم لشکرنویس برای جبران خدمت خدام، موقوفه‌ای در نظر گرفت. نمونه‌هایی از این قبیل موقوفه‌ها کم نیستند.

پی‌نوشت‌ها:
(1)    خاندان ایرانی شیعی مذهب که توانستند در غرب ایران و عراق عرب حکومتی مقتدر تشکیل دهند.
(2)    الکامل فی التاریخ؛ عزالدین بن اثیر؛ دار صادر بیروت؛ 1385ق؛ جلد 8، صص 549 و 550
(3)    بنگرید به: خبرگزاری ایبنا، 20 تیرماه 1401، خبر «اسناد ۴۰۰ ساله جشن‌های اعیاد قربان و غدیر در حرم مطهر رضوی رونمایی شد»
(4)    روضةالصفا؛ میرخواند؛ 1270؛ ص 975
(5)    حُسن جاوید: مروری بر موقوفات آستان قدس رضوی؛ روابط عمومی آستان قدس؛ زمستان 1393

گزارش: جواد نوائیان رودسری