سکه‌‌ ولایتعهدی امام رضا(ع)؛ نفیس‌ترین سکه‌‌ دوره اسلامی موزه ملی ملک

به گزارش آستان نیوز، کتابخانه و موزه ملی ملک بزرگترین موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران با برخورداری از گنجینه نفیسی از آثار تاریخی و هنری، هر ساله میزبان جمع پرشوری از گردشگران است. در این میان، مجموعه سکه‌های این گنجینه که منتخبی از آن‌ها در تالار سکه موزه ملی ملک در معرض دید عموم قرار دارد، بسیار مورد توجه بازدیدکنندگان موزه قرار دارد؛ چراکه سکه‌ها راویان کوچک تاریخ به شمار می‌آیند و کودک و بزرگسال را مجذوب خود می‌کنند. در ادامه گزیده‌ای از گفت‌وگوی خبرنگار ما را با محمد نوروزی راهنمای موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در خصوص مجموعه سکه‌های این موزه به ویژه سکه‌های دوره اسلامی آن بخوانید. 
 

مجموعه‌ای متنوع از سکه‌های تاریخی
مجموعه پرشماری از سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی در گنجینه ملک نگهداری می‌شود که بیشتر آن‌ها مربوط به مجموعه وقفی حاج حسین آقا ملک واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک است. البته دکتر علی حجت‌زاد نیز تعداد محدودی سکه وقف کردند. بخشی از سکه‌ها نیز خریداری شده است. همچنین سکه‌هایی متنوعی در این مجموعه به چشم می‌خورد؛ از سکه‌های ضرب چکشی(ضرب دستی) تا ضرب ماشینی. جالب است بدانید در دوره حکومت ناصرالدین شاه و با ورود یک دستگاه ضرب سکه مکانیکی، دوره‌ ضرب سکه‌های ماشینی تقریباً همزمان با دیگر نقاط دنیا در ایران آغاز می‌شود. سکه‌های تاریخی از نظر جنس نیز تنوع خاصی دارند. به طور مثال، جنس سکه‌های اولیه آلیاژی طبیعی از طلا و نقره بوده که به «کروزویید» مشهور بودند، اما در دوره‌های مختلف بعدی به ویژه از دوره هخامنشی، جنس سکه‌ها به ترتیب از طلا، نقره و سپس مس یا آهن بوده که جزء کم‌ارزش‌ترین سکه‌ها همچون پول خُرد امروزی بودند. البته سکه‌های برنزی(آلیاژ مس و قلع) هم گاهی اوقات ضرب و روانه بازار می‌شد.
 

معرفی تالار سکه
تالار دائمی سکه موزه ملی ملک، حافظ نفیس‌ترین سکه‌های این گنجینه است. مبنای اولیه نمایش سکه‌ها در آن، ترتیب تاریخی سلسله‌های حکومتی در ایران است که سکه ضرب کرده‌اند. البته اولین ویترین تالار به نمایش سکه‌های لیدی اختصاص داده شده است تا بازدیدکنندگان بهتر با تاریخ اختراع و تکوین سکه‌ها آشنا شوند، چون اختراع سکه به صورت کاملاً استاندارد یعنی قطعه فلزی که وزن و عیار آن را حکومت تعیین کند و همچنین دارای نماد و نشان حکومتی باشد از سرزمین لیدی (غرب ترکیه امروزی) آغاز شد. در این میان، برخی از نمونه سکه‌های تالار مربوط به سلسله‌ها نیست و تنها می‌توان به آن‌ها عبارت حکومت محلی را نسبت داد، همچون سکه‌های شاهان پارس. حتی سکه‌های ساتراپی را هم می‌توان تا حدودی از جمله این سکه‌ها دانست. بعضی از سکه‌های تالار نیز روایتگر حوادث مهم در دوره‌های تاریخی است. به طور مثال، سکه‌های افاغنه که پس از شورش در هرات به رهبری محمود افغان و محاصره و سقوط اصفهان به دست او ضرب شد، سندی تاریخی بر سقوط صفویان است. همین ویژگی را می‌توان در سکه‌های سربداران نیز دید؛ سکه‌هایی که طبق عقیده تشیع، نام ائمه اطهار(ع) بر روی آن‌ها ضرب می‌شد. از دیگر سکه‌های تالار سکه موزه ملی ملک می‌توان از سکه‌های یادبودی نام برد. به طور نمونه سکه طلای میلاد امام رضا(ع)، از جمله این سکه‌ها در دوره معاصر است.  
 

تاریخچه سکه‌های دوره اسلامی 
سکه‌های موزه ملی ملک را همچون سکه‌های بسیاری از موزه‌ها می‌توان از نظر تاریخی به دو دوره کلی «پیش از اسلام» و «اسلامی» تقسیم‌بندی کنیم. در این بین، تقریباً تمامی محققان، سال 76 هجری قمری و زمان خلافت عبدالملک بن مروان؛ پنجمن خلیفه اموی را زمان ضرب و رواج اولین سکه‌های اسلامی می‌دانند، اما پیش از آن نیز امیران منصوب شده از جانب خلیفه بنی‌امیه در امورات ولایات دور افتاده همچون خراسان، طبرستان و ...، اقدام به ضرب سکه‌هایی کرده بودند که این سکه‌ها به سکه‌های «عرب ساسانی» معروف هستند. آنان برای این‌که استیلای خود بر قلمروی ساسانیان را اعلام کنند، بدون آن‌که سکه‌های ساسانی را ذوب کرده و وزن و عیار آن را تغییر دهند، تنها کتیبه‌هایی به خط کوفی که حاوی عباراتی همچون «لا اله الله»، «محمد رسول الله» و یا نام امیر و والی بود بر روی آن‌ها ضرب می‌کردند. در نهایت در زمان عبدالملک بن مروان، در راستای یکپارچه‌سازی نظام پولی در قلمرو بنی‌امیه، اولین سکه اسلامی البته به همان وزن و عیار سکه‌های ساسانی ضرب شد و مهمترین وجه تمایز آن‌ها حدف تصویر پادشاه بود. همچنین از خط کوفی برای ضرب عبارات عربی بر روی سکه‌ها استفاده شد. نکته جالب دیگر، تداوم استفاده از واژه‌های دِرهم(سکه طلا) و دینار(سکه نقره) ساسانیان در فرهنگ سکه‌های بنی‌امیه است. در مجموع بر روی سکه‌های دوره‌ اسلامی عباراتی همچون آیات قرآنی، نام و لقب خلفا، تاریخ ضرب، محل ضرب و ... قابل مشاهده است. 
 

چگونگی نمایش سکه‌های اسلامی موزه
نمایش سکه‌های دوره اسلامی در تالار سکه موزه ملی ملک با ویترین سکه‌های عرب ساسانی پس از ویترین سکه‌های ساسانی شروع می‌شود. سپس نیز سکه‌های خلفای بنی‌امیه و خلفای بنی‌عباس با توجه به حضور و نفوذ آنان در تاریخ جهان اسلام قرار دارد. در ادامه، نوبت به سکه‌های دوره‌های حکومت‌های ایران پس از ورود اسلام به کشور می‌رسد که با حکومت آل‌بویه آغاز شده و به ترتیب پیش می‌رود تا به دوره‌های معاصر یعنی قاجار و پهلوی برسد.
از قدیمی‌ترین سکه‌های دوره اسلامی این تالار نیز می‌توان به «سکه‌های نقره عرب ساسانی ضرب عمربن عبیدالله و  ضرب استخر در سال‌های 65 تا 70 قمری» و «سکه مستقل اسلامی: سکه نقره عبدالملک بن مروان، ضرب سال 79 قمری» اشاره کرد. در این میان، سکه‌ نقره ولایتعهدی امام رضا(ع) که در دوره خلافت مأمون عباسی در سال 202 قمری ضرب شده است، مهمترین و جذاب‌ترین سکه‌ دوره‌ اسلامی این موزه محسوب می‌شود. 
کتابخانه و موزه ملی ملک در حوزه مجموعه سکه‌های این موقوفه همچون سایر آثار و اشیای تاریخی و هنری، آمادگی همکاری با پژوهشگران و دانشجویان را دارد چنان‌که در پرتوی این همکاری‌ها شاهد انتشار کتاب، پایان‌نامه، مقاله و... در سال‌های گذشته بودیم. همچنین علاقه‌مندان برای آشنایی بیشتر با سکه‌های موزه ملی ملک می‌توانند به بخش مجموعه‌ «سکه و نشان» در پرتال این موقوفه به نشانی www.malekmuseum.org مراجعه کنند.
شایان ذکر است، در حال حاضر دوستداران فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی می‌توانند از شنبه تا پنجشنبه از ساعت 8:30 تا ساعت 16:30 از تالارهای گوناگون کتابخانه و موزه ملی ملک از جمله تالار سکه به نشانی «تهران، خیابان امام خمینی(ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» بازدید کنند.

گزارش از آرزو مستأجر حقیقی