قدمت 400 ساله نذرهای زائران امام هشتم(ع) /  افزایش اعتماد ناذران در دوران انقلاب اسلامی 

به گزارش آستان نیوز، تا پیش از عصر صفویه ردپایی از تشکیلات اداری برای نذورات مشاهده نمی‌شود و اما از این دوره، شرایط متفاوتی ایجاد می‌شود و اسناد مرتبط به نذرهای زائران امام رضا(ع) ثبت شده است.  
 

ثبت طومار نذورات در دوره صفویه و افشاریه
اولین اسناد در مورد نذورات آستان قدس از سال 1013 هجری قمری یعنی بیش از 400 سال قبل باقی مانده است. در این اسناد به نذورات نقدی و غیرنقدی شده که بر اساس آن طبق طوماری که ضابط نذورات می‌نوشته، این نذورات تحویل خزانه آستانه داده می‌شد. ضابط نذورات حرم مطهر در عصر شاه عباس اول صفوی، امیر محمد یوسف بوده و بعد از عصر شاه عباس تا آخر عصر صفوی، نیز همین کار توسط ضابطان دیگر انجام می شده است. به طور مثال، در دوره افشاریه نیز این طومار وجود داشته و به طومار علیشاهی معروق است. در طومار علیشاهی، از میرزا عابد به عنوان ضابط نذورات حرم امام رضا(ع) نام برده شده و دقت نکات ثبت شده تا حدی است که حتی به میزان حقوق دریافتی او از آستان قدس هم اشاره شده است؛ 5 تومان نقد و 10 خروار جنس.
 

عصر قاجار؛ از میرزا تاج‌الدین تا مظفرالتولیه
در عصر قاجار نیز بر اساس اسناد باقی مانده از آستان قدس، نذورات یا از طریق انداختن در ضریح مطهر اهدا میشه یا افراد آن را به کارکنان وقت آستان قدس مانند خدام یا فراشان می‌داده‌اند. طریق حصول آن هم بر عهده ضابط و تحویلدار بوده است که همانند عصر صفوی بعد از تحویل به تحویلخانه آستان قدس، خرج امور حرم و حقوق خدام آستان قدس می‌شده است. از سال 1247 هجری قمری سندی باقی مانده که نشان می‌دهد نذورات آستان قدس با شرایط معین به میرزا تاج الدین علی رضوی، حاجی سید تقی و کربلایی رحیم ناظر و با مال الصلح مشخص واگذار می شده و آنها متولی انجام کارهایی با اتکا به نذورات می شده اند. در سندی به سال 1250 هجری قمری از صورت عملکرد نذورات و صورت جمع و خرج میرزا محمد، مباشر نذورات نام برده شده است. بعد از این، در سندهای دیگری از صورت جمع و خرج نذورات و واگذاری امور دریافت نذورات نقدی و جنسی به صورت مقاطعه به آقایان میرزا تاج الدین علی رضوی و حاجی سید تقی زیارتنامه‌خوان و ملا رحیم نام برده شده است. در سندی به سال 1275 هجری قمری هم، از شخصی به نام سید کاظم مستأجر نذورات، نام برده شده که موظف شده بود شمع مصرفی کشیک ها را تأمین کند. در سندی دیگر به سال 1277 هجری قمری نیز جمع‌آوری نذورات نقدی و جنسی آستان قدس به صورت مصالحه به ایشان واگذار شده است. اجاره نذورات آستان قدس بعد از این نیز ادامه داشته و ظاهراً بعد از سیدکاظم، شخصی به نام حاجی ابراهیم مظفرالتولیه نذورات را برای انجام أمور محوله هزینه می‌کرده است. از مظفرالتولیه تا زمان حکومت پهلوی اسنادی دیگری موجود است که نذورات حرم مطهر با مال الصلح و شرایط معیّن به او واگذار شده است.
 

روند دریافت و مدیریت نذورات در بازه زمانی 50 ساله
در سال 1305 شمسی، به دستور رضا شاه اولین بودجه آستان قدس به طرز جدید تنظیم و پس از تصویب به مرحله اجرا گذاشته شد. در سال 1308 محمد ولی‌خان اسدی، نایب‌التولیه آستان قدس به خزانه‌دار دستور می‌دهد تا پست جمع‌آوری نذورات را بر عهده گیرد و اجازه دخالت مظفرالتولیه را در این کار ندهد. دو سند نیز از سال 1308 شمسی دلالت دارد بر دستور نایب التولیه به رئیس خزانه، برای واگذاری مسئولیت جمع‌آوری نذورات به میرزا محمدتقی و میرزا ابوالفضل و همچنین درخواست از دفتر کشیکی خزانه برای نظارت بر کار آنان. همچنین برای انجام این کار، قرارداد جمع آوری نذورات بین آستان قدس و میرزا فضل الله ولد مرحوم حاجی سید عباس ضابط و میرزا محمدتقی ضابط ولد میرزا عبدالعلی، خادم کشیك چهار آستانه از تاریخ چهارم مهر 1308 به مدت 5 سال منعقد شده است. سند دیگر، نامه‌ای به تاریخ چهارم مهرماه 1312 از نیابت تولیت است طبق آن، نذورات باید تحت نظر و در دفتر کشیك جمع‌آوری و اداره شود. همچنین در مورخه 12/12/1313 گزارشی از طرف رئیس خزانه به تولیت صادر شده که در آن به خلاصه وضعیت امور خزانه پرداخته شده است. در این گزارش امور جاریه خزانه بر دو قسمت تقسیم شده است که یك قسمت تحویل گرفتن اشیای تقدیمی، وارد کردن در دفاتر یومیّه و صادر نمودن قبض رسید بوده و قسمت دیگر جمع‌آوری نذورات روزانه ضریح مطهر است. از اواخر دوره پهلوی اول تا سال 1326 شمسی که اوایل سلطنت پهلوی دوم است، سندی درباره نذورات موجود نیست اما از این سال اسنادی باقی ماندهاست؛ اسنادی در مورد نذورات نقدی و حواله‌های ارسالی از شهرهای مختلف که توسط رئیس اداره حسابداری آستان قدس اعلام وصول شده و یا توسط رئیس خزانه و موزه آستان قدس و رئیس اداره تشریفات آستان قدس به بانك ملی شعبه مشهد واریز گردیده و رسید آن به اداره حسابداری آستان قدس ارسال شده است. ظاهراً امور مربوط به جمع‌آوری نذورات در این زمان در اختیار دائره حاجبی اداره تشریفات آستان قدس بوده است زیرا در سال 1338 شمسی در سندی آمده است که نذورات در مدت قرق حرم مطهر به دایره حاجبی تحویل و رسید اخذ می‌گردد. در خرداد 1339 نیز فردی به نام احتشام کاویانیان پس از بازنشستگی، به صورت افتخاری انتظامات حرم مطهر و رواق‌ها و ریاست ادارة حاجبی و نظارت بر نذورات فوق ضریح مطهر و تقدیمی زائران به دفتر حاجبی را عهده‌دار بوده است. در سال 1352 شمسی در زمان نیابت تولیت حسن زاهدی، سازمان برنامه کشور سازمان جدیدی را برای آستان قدس شکل می دهد که در آن، نذورات آستان قدس به اداره نذورات تبدیل و برای آن یک رئیس تعیین شد که زیر نظر مدیریت امور مالی و مدیریت اخیر خود زیر مجموعه معاونت مالی و تدارکاتی نیابت تولیت قرار گرفت.
 

تسهیل نذر و توسعه مشارکت ناذران در دوره انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به تحول اساسی در گفتمان دینی کشور، اعتماد مردم به خادمان امام هشتم(ع) افزایش چشمگیری یافت و همین امر سبب توسعه مشارکت های مردمی و اهدای نذورات آنها شد. در این دوره، دفتر نذورات کل آستان رضوی با نظارت مستقیم تولیت آستان قدس وظیفه جمع‌آوری نذورات تحویلی زائران به دفاتر نذورات حرم مطهر و نذورات داخل ضریح مطهر و سایر نذورات را به عهده گرفت و با نظر تولیت، در جای خود مصرف می‌شد. در سال 1397 مدیریت متمرکز موقوفات و نذورات در آستان در قالب ساختار «مرکز توسعه و نظارت بر موقوفات و نذورات» انتظام یافت و در دوره جدید آستان، اداره کل نذورات به شکل کنونی در حال فعالیت است. اکنون جایگاه نذورات و مدیریت درست آن، تا حدی است که در اسناد بالادستی آستان قدس رضوی به آن اشاره شده است. مصداق آن، توجه به این موضوع در سیاست های کلان آستان قدس رضوی است که توسط تولیت آستان، ابلاغ و در تمامی واحدهای زیرمجموعه اجرایی شده است. در سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی، به طور مشخص بر «گسترش بهینه موقوفات و نذورات» و همچنین «الگوی پیشرو بودن آستان در اقتصادِ مبتنی بر وقف و نذر» تأکید شده است. همچنین در اهداف کلان تعریف شده بر حوزه نذورات به دو موضوع «برخورداری از اعتماد و مشارکت عمومی و سرمایه اجتماعی» و «افزایش بهره‌وری حوزه وقف و نذر و ایجاد تعادل میان منابع و مصارف آن در چارچوب نیات واقفان و ناذران» اشاره شده است. آستان قدس همچنین تلاش کرده است با توسعه بسترها و موضوعات نذر، امکان مشارکت بیشتر عموم مردم و تسهیل انجام نذر را فراهم سازد. این مهم در قالب پویش‌هایی برای جلب نذورات مردمی صورت می‌گیرد و به عنوان مثال در ایام کرونا تهیه بسته‌های معیشتی برای اقشار ضعیف و یا تهیه اقلام پزشکی برای مبارزه با این بیماری از موضوعات جدید برای جلب نذورات بود. تهیه جهیزیه برای زوج‌های جوان، تأمین هزینه زیارت برای کسانی که تاکنون امکان تشرف به زیارت را نداشته‌اند، اهدای قرآن مخصوص استفاده در حرم مطهر، نذر کتاب و فعالیت‌های فرهنگی و رسانه‌ای در فضای مجازی و ... از موضوعات جدید در حوزه نذورات است.