بارگاه منور رضوی در گذر زمان

اسناد تاریخی می‌گویند که طرح توسعه اطراف حرم مطهر رضوی نخستین بار در ابتدای قرن چهاردهم خورشیدی کلید می‌خورد.

فلکه حضرت
 در این دوران محمدولی اسدی نایب تولیه آستان قدس، تلاش می‌کند بافت فرسوده اطراف حرم مطهر را با ایجاد فلکه حضرتی رنگی تازه دهد و طرحی نو دراندازد. یکی از دلایل این تصمیم نیز افزایش جمعیت و راحتی وسایل حمل و نقل بوده است. در واقع با آسان شدن دسترسی به وسایل نقلیه و سهولت مسافرت، بر تعداد زائران مشهد نیز به مرور افزوده می‌شود آنچنان که توسعه مسیرهای منتهی به آستان ملائک پاسبان امامرضا(ع) را واجب می‌کند.
پس از این دوره، دومین فردی که ترکیب خیابان‌های اطراف حرم را به هم می‌ریزد، عبدالعظیم ولیان است. او که کلیددار آستان حضرت دوست در دهه40 و 50 قرن گذشته شمسی بوده، با هدف وسیع کردن کوچه و گذرهای اطراف حرم، بخش زیادی از بافت مشهد قدیم را تخریب و به حریم حرم الحاق می‌کند. 

وسعت بسیار زیاد حرم بعد از انقلاب اسلامی
با این همه، وسعت حرم در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تنها 12هزار متر مربع بوده که شامل دو صحن کهنه و نو با 4 دروازه ورودی، دو گلدسته و 2رواق می‌شده است. وسعتی که پس از انقلاب و تنها در مدت4 دهه به بیش از یک میلیون متر مربع رسیده است. در واقع6۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از ۷۰ هزار متر مربع فضای سرپوشیده زیارتی این مجموعه از دهه60 قرن 14خورشیدی ساخته شده که با احتساب مساحت تمام بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، وسعت حرم مطهر را به یک میلیون متر مربع نزدیک کرده است.

نخستین گام توسعه حرم پس از انقلاب
برابر آنچه در کتاب «تاریخ آستان قدس» آمده، پس از تخریب اطراف حرم در دوره ولیان و تسطیح آن، گویا در اضلاع بقاع متبرکه و دیگر ابنیه و اماکن حرم ناموزونی دیده می‌شده است، از همین رو نیز مهندسان و معماران وقت آستانه در همان سالِ نخستِ بعد از انقلاب، تلاش می‌کنند هر بار بخشی از این ناموزونی‌ها را اصلاح کنند.
اولین اقدام هم، عملیات توسعه قسمت پایین پا و پیشروی حضرت(ع) است که سبب می‌شود 88 متر مربع به وسعت روضه منوره افزوده شود. معماران و هنرمندان آستان قدس در ادامه کاشیکاری و آئینه کاری ها را تعمیر می‌کنند و به جای درهای پائین پا و پیش رو، درهای چهار لنگه ای نصب می‌کنند تا زائران با سهولت به حرم مطهر رفت و آمد کنند. همچنین گنبد مطهر هم که طلای آن به مرور زمان در اثر فرسایش از بین رفته و سیاه شده بوده دوباره مطلا می‌شود. برداشتن نرده‌های جلوی صحن موزه برای سهولت در رفت و آمد زائران هم یکی دیگر از گام‌های تغییر در حرم مطهر است که در اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 قرن 14 انجام می‌گیرد. 

توسعه و ساخت صحن‌ها
این اندک اما در دهه60 به ویژه سال‌های پس از پایان جنگ 8 ساله، شتاب می‌گیرد و افزایش تعداد صحن‌ها را به عنوان یکی از طرح‌های ادامه‌دار در دستور کار قرار می دهد. مهندس دیشیدی یکی از معماران قدیمی حرم در مصاحبه‌ای که با بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی انجام داده، از صحن قدس و جمهوری اسلامی به عنوان نخستین صحن‌های ساخته پس از انقلاب نام برده و می‌گوید: «فضای بازی در جنوب مسجد گوهرشاد قرار داشت، صحن قدس را آنجا و در دو طبقه ساختیم که طبقه همکف3200 متر مربع وسعت داشت. همچنین از آنجا که در طول تاریخ حرم مطهر، رواق‌ها و صحن ها همیشه از قسمت شمال، شرق و جنوب توسعه یافته بودند و قسمت غربی حرم تقریبا دست نخورده و بدون تغییر یا توسعه چشم گیری باقیمانده بود، در گام بعدی تصمیم گرفته شد با توجه به کثرت زوار که در آن روزگار سالانه 12میلیون نفر می‌شدند، فضاهای زیارتی مجموعه حرم از این قسمت (جهت غربی) توسعه پیدا کند. مساحتی که برای ساخت این صحن تصویب شد 9 هزار و 500 متر مربع بود و سوای این، در آن دو گلدسته با ارتفاع32 متر نیز سر به شانه آسمان نهاد. همچنین در قسمت شرقی این صحن تازه، یک پنجره فولاد نصب کردیم که به رواق دارالولایه متصل می شود. بعد از این هر ساله با افزایش جمعیت زوار هر بار صحنی نو ساخته و توسعه حریم حرم را سبب شد.» اینطور می‌شود که تعداد صحن‌های ساخته شده پس از انقلاب اسلامی در حرم مطهر رضوی به عدد8 می‌رسد. این صحن‌ها اکنون شامل صحن جمهوری اسلامی (۱۹۰۶۵مترمربع)، صحن پیامبر اعظم(ص) (بیش از ۱۱۷ هزار متر مربع)، صحن امام خمینی (ره) (حدود10هزار متر مربع)، صحن قدس (2هزار500 متر مربع)، صحن هدایت یا امام حسن مجتبی(ع)  ۱۷هزار و۹۸۰ مترمربع)، صحن کوثر(۱۵۲۶۶ متر مربع)، صحن غدیر(۱۲۲۶۰ مترمربع) و صحن رضوان(مجموعه باغ رضوان) می شود. 

ایجاد رواق‌ها 
ایجاد رواق‌ها نیز از دیگر تغییر و تحول‌ها برای توسعه حرم مطهر هستند. رواق دارالولایه (در غرب و شمال غربی حرم) نخستین رواق پس از انقلاب است که با 9700متر مربع زیربنا در محل قدیم مدرسه بالاسر مبارک و بازار زنجیر بازار کفاش ها و بازار وزیر نظام سقف و ستون می‌خورد. در ادامه هم با ساخت رواق دارالاجابه (2هزار و 440متر زیربنا)، رواق دارالهدایه (854متر مربع)، رواق دارالرحمه (831 مترمربع)، رواق دارالحجه (6799 متر مربع)، رواق دارالحکمه ( 1468مترمربع) رواق دارالانابه (6500 متر مربع)، رواق جدید بالاسر مبارک (536 متر مربع زیربنا)، رواق امام خمینی(ره) (9840 متر مربع) و رواق دارالکرامه (1830 متر مربع) 9 رواق به فهرست رواق‌های حرم افزوده می‌شود.

شکل‌گیری بَست‌ها 
تا دهه70 قرن گذشته، در ورودی اماکن و بیوتات آستان قدس چهار راهروی محل عبور زائران قرار داشته که اصطلاحاً به آنها بست می گویند. نخستین بست در طرف غرب رو به بالا خیابان قرار دارد. دومی در طرف شمال رو به محله نوقان و خیابان طبرسی، سومی به طرف شرق رو به پائین خیابان و چهارمی در طرف جنوب غرب مقابل بازار بزرگ و جنب مسجد گوهر شاد ساخته شده‌اند.
دو بست بالا و پائین که هنوز هم با این نام خوانده می شوند از دیر ایام وجود داشته اند و نام آنها در متون قدیمی،  اسناد و مدارک آستان قدس آمده است. اینها همان بست های شرقی و غربی هستند که ظاهراً به خاطر جریان آب خیابان از غرب به شرق بر این دو بست نهاده شده است. دو بست دیگر که در طرف شمال و جنوب ساخته شده‌اند از بناهای بعد از انقلاب هستند. اکنون با توسعه صحن‌ها، حرم مطهر رضوی دارای7 بست است که شامل بست امام رضا(ع) (ورودی باب‌الرضا(ع) و باب الجواد(ع))، بست شیخ طوسی (ورودی شیخ طوسی)، بست شیخ حر عاملی (ورودی نواب صفوی)، بست شیخ طبرسی (ورودی طبرسی)، بست شیخ بهایی (بین صحن جامع رضوی و مجموعه حرم مطهر)، بست شرقی صحن جامع رضوی (ورودی شرقی) و بست غربی صحن جامع رضوی (ورودی غربی) می‌شود.

دیگر بازسازی‌ها 
بازسازی‌های صورت گرفته در حرم مطهر پس از انقلاب آنقدر گسترده است که به تنهایی می توان برایش چند مثنوی کتاب نوشت که حتی نام بردن اجمالی آن‌ها فهرستی بلندبالاست. فهرستی که در سیاهه آن اقداماتی نظیر توسعه روضه منوره از سه طرف، تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید، بازسازی مدرسه نواب، بازسازی مقبره پیر پالان‌دوز، نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در تنها اندکی از بسیار است.

توسعه فضاهای فرهنگی 
سوای معماری حرم توسعه فضاهای فرهنگی یکی دیگر از تغییر و تحول‌های صورت گرفته در مجموعه حریم حرم حضرت دوست پس از انقلاب اسلامی است. توسعه کتابخانه، دانشگاه و موزه تنها اندکی از این مهم است که می‌توان در این میان به ایجاد مجموعه موزه‌های حرم مطهر، احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، احداث کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، احداث کتابخانه مسجد گوهرشاد، احداث ساختمان بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی و احداث ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان اشاره کرد. علاوه بر این‌ها توسعه فضاهای رفاهی، بهداشتی و درمانی مانند احداث پارکینگ‌های مختلف، توسعه دارالشفا، بیمارستان‌ها، مهمانسرای حضرتی، ایجاد فضاهای سبز مختلف مانند باغ رضوان را نباید از قلم انداخت.