گذری بر ساخت گلدسته‌های حرم مطهر رضوی به روایت اسناد و مکتوبات تاریخی

عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی» درباره این دو گلدسته می‌نویسد: «در مجموعه قدیمی آستان قدس، دو مناره هست که یکی از آن‌ها نزدیک گنبد مطهر و دیگری مقابل آن، بالای ایوان عباسی در شمالِ صحن کهنه قرار دارد. این مناره‌ها هر دو روکش طلا دارند و جلوه‌ای به بارگاه حضرت‌رضا(ع) می‌دهند، آنچنان که مشتاقان آن حضرت را به طرف خود می‌کشاند. مناره نزدیک گنبد مطهر به احتمال زیاد همزمان با خود گنبد مطهر ساخته شده و از آثار قرن پنجم قمری است، زیرا در معماری این دوره معمول بوده در کنار گنبدها یک مناره نیز ساخته شود و شاهد بر این ادعا نیز گنبد و مناره سنگ بست در نزدیکی مشهد است که هم‌اکنون به بقا باقی است.» البته عطاردی در ادامه با اشاره به یک اشتباه تاریخی در زمان ساخت نخستین گلدسته، چنین توضیح می‌دهد: «در بعضی از متون تاریخی، مناره نزدیک حرم را به عهد صفوی نسبت می‌دهند و گفته‌اند، شاه طهماسب صفوی آن را ساخته و طلا کرده است ولی این عقیده درست نیست. در واقع بنده گمان می‌کنم که این گلدسته چون در زمان شاه طهماسب مرمت شده، سبب شده که بگویند شاه صفوی آن را ساخته و بعد هم این غلط، توسط مولفان به کتاب‌ها راه پیدا کرده است.»
این نکته درست است زیرا که بنا به سیاهه اسناد تاریخی، مناره کنار گنبد را «سوری‌بن معتز» از کارگزاران سلطان مسعود غزنوی بنا کرده که سال‌ها حاکم خراسان در نیشابور بوده است. بیهقی نیز درکتاب «تاریخ مسعودی» تاکید می‌کند که او بر مشهد علی‌ابن موسی‌الرضا(ع) مناره‌ای ساخته و موقوفات ارزشمندی بر آن قرار داده است.
 

ساخت دومین گلدسته توسط نادرشاه
اما گلدسته دوم که تا هنوز هم با عنوان گلدسته نادری خوانده می‌شود، برابر نامش قدمتی همپای تاریخ افشاریه دارد. روایت‌ها می‌گویند، نادرشاه افشار هنگامی که ایوان امیرعلشیر نوایی را تذهیب می‌زده، نخستین گلدسته را از نو طلا می‌کند. در واقع وقتی نادر عازم فتح هرات می شود، پیش از شروع سفر، به زیارت حرم حضرت رضا (ع) می رود و نذر می کند در  صورت پیروزی ، ایوان صحن مقدس را که به «صفه امیرعلیشیر» مشهور بوده و همچنین گلدسته بالای سر مبارک  را به «تنگ‌طلا» مزین کند. سفر جنگی نادر حدود یک سال طول می کشد. وی سرزمین هرات تا نزدیکی قندهار را باز پس می گیرد و اواخر سال۱۱۴۴ هجری‌قمری (1110 خورشیدی) به مشهد باز می گردد. با ورود سپاهیان افشار، شهر آذین می شود و تا یک هفته جشن عمومی به راه می افتد. پس از این، نادر بزرگان خراسان و کدخدایان محلات مشهد را در چهارباغ به حضور می طلبد و مالیات سه سال آینده را می بخشد و امر می‌کند که تنها گلدسته حرم طلا شود.
ماجرای ساخت دومین گلدسته را مؤلف «تاریخ عالم آرای نادری» چنین نوشته است: «نادر پس از مطلا کردن گلدسته گفت، شایسته است که در مقابل گنبد عالیه، گلدسته دیگری نیز بنا شود.» این می شود که اندکی بعد، عطر گلدسته دوم هم به سقف آسمان می رسد.
یکی از مورخان عهد نادری که در زمان ساخت گلدسته ها شاهد آن بوده نیز در شرح خاطراتش می نویسد: «من همه روزه به تماشا می رفتم. ابتدا زمین را چنان گود کردند که وقتی از بالا به عمله ای که در پایین کار می کردند، می نگریستیم، به اندازه گنجشکی به نظر می رسیدند.»
احداث این گلدسته، یک سال طول می کشد و استادان زبردستی به سرپرستی معمار علی نقی مشهدی، متکفل این امر می‌شوند. در روایت ها آمده است که گویا معماران عصر نادری، مکانی پشت ایوان عباسی را برای احداث دومین گلدسته انتخاب می کنند که ظاهرا تقارنی با محل گلدسته اول نسبت به گنبد نداشته است، اما پس از آنکه گلدسته جدید احداث می شود، دست کم از جبهه جنوب شرقی حرم (خیابان‌امام رضای‌فعلی) چنین به نظر می رسیده است که دو گلدسته قدیم و جدید کاملا در دو طرف گنبد طلا قرار دارند.
 

شاهکاری که به شیخ بهایی نسبت می‌دهند
سوای قدمت این دو گلدسته، یک ویژگی عجیب در معماری آن‌ها نیز وجود دارد که بسیاری از تاریخ‌نگاران آستانه از جمله مرحوم عطاردی و احتشام کاویان نیز به آن اشاره کرده و توضیح داده‌اند: «با اینکه فاصله دو مناره زیاد است ولی کسانی که از طرف جنوب اماکن متبرکه به طرف حرم می‌روند (مخصوصا از طرف خیابان امام‌رضا(ع) به طرف حرم مطهر که می‌آیند، خیال می‌کنند که گنبد بین این دو مناره قرار گرفته است. معلوم نیست بانی مناره دوم و معمار آن منظور خاصی داشته و خواسته که چنین باشد و یا اینکه طبیعت کار اینگونه درآمده است و اعلمُ عندا....» ناگفته نماند که موضوع تقارن این دو گنبد با اینکه در دو مکان متفاوت هستند، سبب شده خیلی‌ها گمان کنند که گلدسته دوم شاهکار علم و معماری شیخ بهایی است که البته برایش هیچ سند تاریخی وجود ندارد. 

کتیبه‌های نقش خورده روی دو گلدسته طلا
در مناره نخستین، طرف پایین مناره از سطح بام ابتدا با آجر ساخته و پس از آن کاشی شده است. همچنین از بالای کاشی‌ها تا انتهای آن با خشت‌های مطلا پوشیده‌اند. زیر ماذنه نیز کتیبه‌ای است که به خط ثلث برجسته، صلوات بر حضرت رسول(ص) و ائمه‌معصومین(ع) نقش خورده و در دنباله آن هم آمده است:« کتبه بهاالدین محمد‌الخادم سنه1142هجری قمری». بعد هم آیه شریفه« ان‌ا...یمسک والسماوات و الارض ان تزولا» نوشته شده و در پایان نیز زیر کاشی‌کاری ساقه مناره، برگرد قسمت آجری به خط بنائی درشتی، آیه شریفه« انا فتحنا لک فتحا مبینا» را آورده‌اند.

دومين مناره هم که روي ايوان عباسي در شمال صحن انقلاب ساخته شده، از نظرِ طلاکاری قسمت بالا، کاشی‌کاری و آجرچيني طرف پایین، مانند مناره نخستین است. در کتیبه این مناره روی خشت‌های مطلا به خط ثلث، صلوات بر ائمه‌اطهار و معصومین(ع) نوشته شده و در آخر نیز تاریخ آن با عبارت «في ذيقعدة الحرام سنة 1145» مشخص شده است. همچنین در زيرِ این عبارت، دوباره با خط نستعليق خفی، جمله «عالي جناب سلالة السادات العظام امير سيد احمد الحسيني سركشيك و كلب عتبة علية روضة رضوية محمد جعفر خادم في شهر رمضان المبارك 1146» ديده مي‌شود که نشان می‌دهد این کتیبه‌ها به همت سید احمدالحسینی سرکشیک آستانه و محمد جعفر خادم در این مکان قرار گرفته‌اند. 

سرنوشت گلدسته‌ها پس از انقلاب اسلامی
این گلدسته‌ها که به دليل ضخامت كم (حدود 4 هزارم ميليمتر) و تأثير عوامل طبيعي، فرسوده و بدنما شده بودند، پس از انقلاب‌اسلامي با خشت‌‌هاي مطلاي جديد بازسازي می‌شوند. برای انجام این مهم در ابتدا، خشت‌هاي مطلاي قديمي و فرسوده برچيده، زير آن را بتن‌ريزي کرده، پس از آن سطح گلدسته مجدداً با ورق‌‌هاي‌مسي كه به روش الكتروليت، حدود 16 هزارم ميليمتر روكش طلا شده بوده، می‌پوشانند. اكنون حدود 145 مترمربع خشت زرين بر سطح هر کدام از گلدسته‌ها وجود دارد.