کتابخانه آستان قدس رضوی چگونه شکل گرفت؟

به گزارش آستان نیوز، اسناد و نسخ خطی موجود در آرشیو سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز آستان قدس رضوی روایتگر ساختمان اداری کتابخانه این آستان مقدس، تعداد و نوع مشاغل، هزینه‌ها و امور مالی، وقفنامه‌های مرتبط، شیوه تهیه منابع و نوع فهرست‌نویسی و فهرست‌نگاری آن، چگونگی بازیابی اطلاعات و شیوه امانت‌دهی، ساختمان و فضای کتابخانه در دوره‌های مختلف، به همراه تغییر و تحولات ساختاری آن در ادوار گذشته است. 
بی‌شک وابستگی این کتابخانه به بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع)، توجه حکام و متولیان به آن، وقفی بودن کتابخانه، اهمیت حفاظت از منابع وقفی و همچنین نیروی انسانی پویا که با شرایط روز همگام بودند، موجب ماندگاری کتابخانه آستان قدس رضوی در گذر زمان شده است.
 

تحولات خاص کتابخانه در ادوار مختلف
کتابخانه آستان قدس رضوی بر طبق منابع تاریخی موجود در دوره صفوی شکل گرفت، در دوره افشار تقویت شد و در دوره قاجار توسعه یافت. در واقع، وقف کتاب توسط شاهان و بزرگان، تشکیل چارت اداری کتابخانه، تدوین فهرست کتاب‌ها و ساخت مکانی برای کتابخانه، از جمله ویژگی‌های برجسته این کتابخانه در دوره صفویه است. در دوره افشاریه نیز کتاب‌های کتابخانه سلطنتی اصفهان به مشهد منتقل و فهرست موجودی کتابخانه تدوین شد. در ادامه در دوره قاجار، ایجاد مشاغل جدید، جدا شدن قرآن‌خانه از کتابخانه، تدوین نظام‌نامه برای کتابخانه و آماده شدن کتابخانه برای شروع دوران جدید صورت گرفت. 
 

کتابداری؛ نخستین شغل در کتابخانه 
کتابداری، نخستین شغل در کتابخانه حرم مطهر رضوی بوده است. البته تعداد کتابداران این کتابخانه در دوره قاجار نسبت به دوره صفوی به نصف کاهش یافته که این امر بیانگر ایجاد مشاغل جدید در کتابخانه، تقسیم وظایف آنان و توسعه چارت اداری کتابخانه در دوره قاجار است. به طور مثال می‌توان از مشاغلی همچون «کاتب»، «کلیددار»، «عزبان»، «ضابط»، «مستوفی» و «مُذَهِب» در این کتابخانه نام برد. جالب است بدانید از دوره قاجار با افزایش مشاغل و القاب در کتابخانه، اختیارات کتابداران نیز محدود شده است. همچنین شغل «ناظمی» که پیش زمینه ریاست کتابخانه بوده، شکل گرفته است. صحافی، یکی دیگر از شغل‌های کتابخانه این آستان مقدس بوده چنان‌که قدمت صحافی در این کتابخانه به 500 سال قبل برمی‌گردد و استادان و هنرمندان چیره‌دستی به عنوان «صحافان» به صورت تخصصی کار صحافی و مرمت کتاب‌ها را در کتابخانه انجام می‌دادند.
 

انتخاب کارکنان به روش‌های گوناگون
همچنین برخی از کارکنان کتابخانه از جمله کتابداران، صحافان یا رؤسای کتابخانه، از طبقه علما، دانشمندان یا شاهزادگان بودند. بعضی از آنان نیز از سادات بودند و برخی دیگر هم از جمله اعضای خانواده‌های آستان قدس رضوی بودند، یعنی به صورت موروثی به این شغل می‌رسیدند. به طور مثال، کتابداران توسط متولی یا دربار یا شاه انتخاب می‌شدند که اهمیت کتابخانه در گذشته را نشان می‌دهد. در این میان، «ابوالحسن میرزا شیخ الرئیس» از نوادگان فتحعلی شاه قاجار، اولین رئیس کتابخانه آستان قدس رضوی به شمار می‌آید. در زمان ریاست او تلاش‌های خوبی برای یافتن کتاب‌های مفقوده و تهیه فهرست جامع از کتاب‌های کتابخانه انجام شده است. 
در خصوص چگونگی ارائه خدمات کتابخانه آستان قدس رضوی نیز می‌توان گفت شرایط امانت کتاب در این کتابخانه متفاوت بوده است، به طور نمونه در دوره ناصرالدین شاه امانت منابع به منظور حفاظت از نسخه‌های خطی ممنوع شد. مراجعان کتابخانه نیز شامل طلاب، زوار و مجاوران می‌شدند. حرم مطهر رضوی یا خود کتابخانه نیز محل مطالعه مراجعان بوده است.
 

اهمیت وقف در اداره کتابخانه
اگرچه عمده منابع کتابخانه حرم مطهر از طریق وقف و نذر تأمین ‌شده است، اما می‌توان از استنساخ، بازیابی کتاب‌های مفقوده و همچنین خرید کتاب، به عنوان دیگر راه‌های تأمین منابع به ویژه در دوره قاجار نام برد. بودجه کتابخانه نیز از درآمد موقوفات عام تأمین می‌شده است و تنها در دوره قاجار وقف‌نامه‌های خاص برای کتابخانه وجود دارد. البته بیشترین هزینه کتابخانه نیز مربوط به پرداخت مواجب کارکنان آن بوده است. در دوره قاجار نسبت به دوره‌های صفوی و افشار، میزان هزینه‌های مصرفی کتابخانه به دلیل برگزاری مراسم‌ها در این کتابخانه افزایش یافته است. به طور نمونه، پنج‌شنبه‌ها جلسات متولی در کتابخانه تشکیل می‌شده است. همچنین در شرح وظایف متولیان آستان قدس در ادوار مختلف تاریخی به نام کتابخانه اشاره شده است که این امر اهمیت کتابخانه در این مجموعه را نشان می‌دهد.
شایان ذکر است، علاقه ‌مندان برای بررسی بیشتر پیشینه تاریخی و تشکیلات اداری کتابخانه آستان قدس رضوی می‌توانند به کتاب «تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی بر پایه اسناد از صفوی تا قاجار (1344 - 907 ه. ق)» تألیف الهه محبوب ‌فریمانی رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی مراجعه کنند. این اثر در 7 فصل در 548 صفحه در سال 1392 توسط انتشارات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز آستان قدس رضوی منتشر و روانه بازار کتاب شده است.