از پيشينه 429 ساله‌ اهدای خلعت تا برگزاری مراسم خلعت‌پوشي در حرم رضوی

کبری صدریان کارشناس فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این خصوص در گفت‌وگو با آستان نیوز بیان کرد: 974 شماره‌ اموالي سند با موضوع خلعت از دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه در آرشيو اداره اسناد این سازمان وجود دارد که بخش عمده آن‌ها مربوطه به دوره قاجاریه است. 
وی با اشاره به این‌که در لغت «خلعت» به معنای جامه و اجزای آن است، گفت: بر اساس این اسناد تاریخی، خلعت، لباسي است که پادشاهان و بزرگان به زيردستان خود مي‌بخشيدند يا در انتصاب اشخاص به مقامات مملکتي، با تشريفاتی به آنان مي‌پوشاندند. از اين تشريفات نیز تحت عنوان مراسم خلعت‌پوشي ياد مي‌شود.
صدریان با تأکید بر این‌که سابقه اهدای خلعت به صدر اسلام می‌رسد و در حکومت‌های مختلف نیز رسمِ دادنِ خلعت به افراد به مناسبت‌هاي گوناگون وجود داشته است، تصریح کرد: با شکل‌گيري تشکيلات اداري آستان قدس رضوی در دوره‌ی صفويه، اين امر در حرم رضوي نيز اجرا شد. 
این کارشناس اسناد آستان قدس رضوی افزود: بدین ترتیب به مناسبت‌هاي گوناگون به ویژه اعياد مذهبي قربان، غدير و سالروز میلاد حضرت رضا(ع) به کارکنان و شخصيت‌هايی همچون حافظ، خطيب، صدرالحفاظ، معرف قرآن، پيش‌نماز و مدرس يا به طور کلي به افرادي که مشاغل مذهبي داشتند، خلعت اهدا مي‌شد.
وی ادامه داد: نخستین سندي که به اعطای خلعت به خادمان آستان قدس رضوی اشاره دارد، مربوط به سال 1016 قمري است که به مناسبت عيد قربان به مولانا اميرمحمد جعفر رضوي پيش‌نماز اهدا شده است. همچنین در سند ديگري که به همين سال 1016 قمري تعلق دارد، خلعتي به امير محمد صالح خطيب، عبدالله حافظ و عبدالله معرف تقديم شده است. 
 

اهدای خلعت در دوره‌های صفويه و افشاريه 
صدریان با اشاره به این‌که خلعت‌ها از محل وجوهات نقدي يا نذورات يا موقوفاتي مانند موقوفه‌ امام‌وردي‌خان تهيه مي‌شده است، گفت: بر طبق برخی از اسناد در دوره‌ صفويه، علاوه بر کارکنان که شغل مذهبي داشتند، به چاه‌جویان نيز خلعت داده شده است. به طور مثال، در سال 1069 قمري به چاه‌جويان آستان قدس رضوی، علاوه بر مقرري، خلعت هم اهدا شده است. 
وی افزود: در دوره‌ افشاريه نیز رسمِ دادن خلعت، مانند دوره‌ صفويه ادامه داشت؛ اما در اين دوره، افرادي که داراي مشاغل سياسي بودند نيز از طرف آستان قدس رضوی خلعت دريافت مي‌کردند. همچنین یکی از اسناد تاریخی این آستان مقدس نشان می‌دهد در سال 1179 قمری برای تحبيب قلوب(دوستی و نزدیکی قلب‌ها)، خلعت به تازه ‌مسلماني به نام «غلامرضا جديدالاسلام» اهدا شده است.
 

اعطای خلعت در دوره‌ قاجار
این کارشناس اسناد آستان قدس رضوی اظهار کرد: در دوره‌ قاجار، اهدای خلعت به افراد، گسترش بيشتري پيدا کرد و به طور معمول با دادن لقب و عنوان به افراد همراه بود و در مناسبت‌هاي مختلف، از جمله فوت افراد يا در مراسم ازدواج، به کارکنان دفتري يا افراد نظامي و سياسي داده مي‌شد.
وی افزود: به طور نمونه، در سال 1307 قمري، جهت اداي احترام و دادن لقب پدر به پسر، در مجلس ختم حاجب‌التوليه، به پسرش ميرزا عبدالحسين نايب فراش‌باشي کل، خلعت مرحمت اعطا شده است. 
صدریان ادامه داد: علاوه‌بر اعطای خلعت به کارکنان به مناسبت جشن ميلاد حضرت رضا(ع) در دوره قاجار، براي قدرداني از زحمات افرادي كه در تنظيم امور موقوفات حرم مطهر رضوی اهتمام داشتند، خلعت داده مي‌شد.
وی گفت: در دوره قاجار، گاهي اوقات، شاه يا متولي‌باشي آستان قدس رضوی، حكمران يا حاكمي را به شهرهاي مختلف منصوب مي‏كرد که همراه اين حكم، خلعت نيز براي آنان فرستاده مي‏شد. به طور مثال، در سال1330 قمري، اسماعيل‌خان سرتيپ با لقب «شوكت‌الملك» به عنوان نايب‌الحكومه‌ قاينات از طرف محمدتقي ميرزا ركن‌الدوله (متولي‌باشي آستان قدس رضوي) منصوب و براي وي خلعتي ارسال شد.
 

برگزاری مراسم خلعت‌پوشي 
صدریان درباره برگزاری مراسم خلعت‌پوشي در دوره قاجار نیز بیان کرد: این مراسم فقط براي افراد خاصي چون متولي‌باشي، والي خراسان و صدر مملكت خراسان برگزار می‌شده و به طور عمده از جانب شاه وقت در هنگام انتصاب آن‌ها به سِمَت‌هاي یادشده صورت مي‏گرفته است. البته در مورد صدر خراسان، اين خلعت اگرچه از جانب متولي‌باشي اهدا شده بود؛ ولي به منظور بزرگداشت مقام وي، مجلس خلعت‌پوشي نیز برگزار شده بود.
وی گفت: وصف مجلس مذکور در ظفرنامه‌ عضدي نشان می‌دهد که اين مراسم اغلب در ايوان طلای نادري و رواق دارالضيافه برگزار مي‌شده و در پايان از دعوت‌شدگان با شيريني و شربت، پذيرایي مي‌شد و شاعران نیز در وصف اين مجلس، اشعار خود را براي حاضران قرائت مي‌كردند.