کتیبه‌های مشبک‌ فولادی موزه ملی ملک؛ آیینه ای از نگاه دینی و ذوق هنری

کتابخانه و موزه ملی ملک سال‌هاست به عنوان موقوفه یادگار حاج حسین آقا ملک بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران در قلب پایتخت فعال و پویاست و در تالارهای گوناگون خود از جمله تالار «هنر و زندگی» میزبان گردشگران فرهنگ‌دوست است. در این تالار، منتخبی از مجموعه‌ کتیبه‌های مشبک‌ فولادی عصر صفوی گنجینه ملک در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد که در ادامه با آن‌ها بیشتر آشنا می‌شویم. 
 

تلفیق هنر و صنعت 
با ورود اسلام به ایران زمین، هنرهای رشد یافته در آن نیز شاهد تغییر و تحولاتی متأثر از باورهای دینی جدید می‌شود تا جایی که شاهد استفاده از خط، نقوش گوناگون اسلیمی و ختایی و طرح‌های هندسی به شکلی خاص در این زمان هستیم. در این میان در دوره صفوی با توجه به رسمی شدن مذهب شیعه توسط حاکمان زمانه در کشور، به وضوح شاهد تغییراتی در آثار هنری در این دوره تاریخی هستیم. از طرف دیگر، هنر فولادسازی نیز با توجه به دانش فنی بسیار بالای صنعتگران در این دوره رشد و رونق می‌یابد تا جایی که می‌توان از لوحه‌های مشبک به عنوان یکی از آثار هنری فولادی این دوره نام برد که مهارت هنرمند صنعتگر را به نمایش می‌گذارد؛ هنرمندی که بر روی فلزی سخت همچون فولاد به هنرآفرینی می‌پردازد تا مجموعه آثاری تحت عنوان «مشبک‌های فولادی» را برای نسل‌های هنردوست آینده به یادگار بگذارد. 
 

کاربرد مشبک‌کاری
همان‌طور که بیان شد مشبک‌کاری، یکی از شیوه‌های رایج در تزئین آثار فولادی در دوره صفوی بوده است که بر روی آثاری همچون قیچی‌ها، عَلَم‌ها و لوحه‌های مشبک فولادی با نقوش اسلیمی زیبا و کتیبه اجرا می‌شد. در این بین، مشبک‌های فولادی بسیاری با اشکال گوناگون شامل قاب کتیبه‌ها، ترنج‌های دالبری، سرترنج‌ها و لچک‌ها از دوره صفویه باقی مانده است. اگرچه نمونه مستندی از کاربرد این لوحه‌ها به دست نیامده است، اما به نظر می‌رسد که از این آثار اغلب در تزئین درب‌های چوبی امام‌زاده‌ها،‌ آرامگاه‌های بزرگان و پادشاهان صفوی استفاده شده است. محققان به این موضوع با توجه به متن کتیبه‌ای که بر روی این لوحه‌ها اجرا شده و در بسیاری موارد دربردارنده اسماء الهی، نام چهارده معصوم(ع) و دیگر متون مذهبی، آیینی و قرآنی است، دست یافته‌اند.

کتابت اسماء الهی تا آیات قرآنی
در این بین، مجموعه مشبک‌های فولادی گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک شامل 27 لوحه اعم از چهار کتیبه مشبک، چهار لچک، دو لوحه مشبک به شکل گل چهارپر(شبدری)، سه سر ترنج، دو کتیبه مشبک کوچک مثلثی و 12 لوحه بیضی شکل (ترنج) است. کتیبه‌هایی با عباراتی همچون «صلی الله علیه و اله»، «یا قدیر» و «یا عابد»، بخش‌هایی از آیات سوره‌های «یس»، «الصافات»، ‌«الانبیاء»، «القدر»،‌ «یوسف»، «الاحزاب» و «الزمر»، بر روی این لوحه‌های مشبک به چشم می‌خورد. همچنین چهار کتیبه مشبک این مجموعه دربردارنده بخش‌های از یک شعر معروف عربی در احترام به چهارده معصوم(ع) است. از خط‌های نسخ، ثلث و... در نوشتن کتیبه‌ها بر روی لوحه‌های فولادی این موزه استفاده شده است.

کارکردهای مختلف لوحه‌ها
متن کتیبه‌ها و اسلیمی‌ها در چینشی بی‌بدیل فضای داخلی لوحه‌های مشبک گنجینه ملک را پر کرده‌اند. در واقع، ظرافت در طراحی این نقوش و کتیبه‌ها و مهارت خارق‌العاده در اجرای آن‌ها موجب شده تا از این مجموعه فولادی به عنوان گنجینه‌‌ای نفیس از هنر صفوی نام ببریم. البته انتخاب آیه‌ها و متن کتیبه‌ها نیز با توجه به نقش و کاربرد این لوحه‌های فولادی انجام شده است تا علاوه بر زیبایی‌شناسی، کارکرد ارائه مفاهیم دینی را نیز داشته باشند. از آنجایی که تعداد اندکی از این گونه لوحه‌ها به صورت پراکنده در سایر موزه‌های جهان از جمله موزه ویکتوریا و آلبرت، موزه بریتانیا و موزه متروپلیتن نگهداری می‌شوند، بی‌شک کتابخانه و موزه ملی ملک با برخورداری از شمار قابل توجهی از این آثار، از جمله غنی‌ترین مجموعه‌ها در این حوزه به شمار می‌آید. البته این امر در پرتوی نیک‌اندیشی حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک محقق شده است که توانسته این مجموعه آثار ارزشمند را گردآوری و بر این موزه وقف کند. بی‌تردید این آثار فلزی و کتیبه‌های آن‌ها روایتگر بخشی از تحولات فرهنگی و مذهبی کشور در گذر تاریخ است. 
علاقه‌مندان برای آشنایی بیشتر با مجموعه کتیبه‌های مشبک‌ فولادی گنجینه ملک می‌توانند به بخش مجموعه‌ آثار فلزی آن در وب‌سایت این موقوفه به نشانی www.malekmuseum.org مراجعه کنند.
شایان ذکر است، در حال حاضر اهل فرهنگ و تاریخ می‌توانند از شنبه تا پنجشنبه از ساعت 8:20 تا ساعت 16:25 از تالارهای مختلف کتابخانه و موزه ملی ملک از جمله تالار هنر و زندگی به نشانی «تهران، خیابان امام خمینی(ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» دیدن کنند.