اسناد تاریخی بازگوکننده نقش زنان در حرم رضوی؛ از قرن ششم هجری تا امروز

به گزارش آستان نیوز، بررسی اسناد تاریخی توسط پژوهشگران و انتشار آثار متعدد پژوهشی در این حوزه همواره توانسته نقاط مجهول و تاریک تاریخ را برای عصر حاضر تا حدودی روشن کند. کارشناسان خُبره اداره اسناد آستان قدس رضوی نیز در پژوهش‌ها و مطالعات خود به نکات ارزشمندی در اسناد این آستان مقدس پی بردند که می‌تواند نگاه ما را نسبت به نقش زنان در جامعه اسلامی ایرانی دگرگون کند. 
 

مشارکت بانوان در وقف و نذر
براساس این پژوهش‌ها، قدیمی‌ترین اسناد موجود در گنجینه رضوی مربوط به نقش زنان به عنوان واقف و ناذر است. به عبارتی زنان جزء نخستین واقفان قرآن‌ها، کتاب‌ها و املاک به بارگاه ملکوتی رضوی بودند چنان‌که شواهدی از قرن ششم هجری قمری مبنی بر وقف قرآن‌ها توسط زنان در این آستان مقدس وجود دارد. 
همچنین ساخت مسجد گوهرشاد؛ شاهکار معماری دوره تیموری و وقف موقوفات متعدد توسط بانو گوهرشاد، نمونه‌ای از توسعه وقف توسط زنان در تاریخ این سرزمین است که نمی‌توان از کنار آن به سادگی گذر کرد. 
در این بین، اولین واقف روزنامه در کشور نیز بانو اشرف السلطنه همسر اعتماد السلطنه بوده که روزنامه «وقایع التفاقیه» را بر کتابخانه حرم مطهر حضرت رضا(ع) وقف کرده است.
از سویی دیگر، اسناد تاریخی موجود بیانگر تنوع موقوفاتی است که در دوره‌های مختلف توسط زنان وقف شده است چنان‌که زنان متعلق به طبقات بالای جامعه، املاک و اراضی وقف کرده و زنان دیگر اقشار جامعه نیز اشیایی نظیر کاسه، چلچراغ و قندیل به این حریم نورانی در طول تاریخ اهدا کردند.
 

زیارت‌نامه‌خوان، نخستین شغل زنان
بررسی بخشی از اسناد موجود در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی، مشاغل گذشته زنان را در حرم مطهر معرفی می‌کند. بر این اساس، زیارت‌نامه‌خوان، نخستین شغل مربوط به زنان بوده که در دوره شاه عباس اول صفوی ایجاد شده است. همچنین می‌توان از شغل کفشبانی، برای زنان نام برد. 
سایر مشاغل از جمله خادمه‌های زن به تدریج به شغل زنان در حرم مطهر رضوی افزوده شده است. بعضی از این خادمه‌ها از زنان درباری بودند و برای خدمت در حرم مطهر مواجب نیز دریافت می‌کردند. برخی از این مشاغل نیز از مادر به دختر می‌رسیده، به عبارتی موروثی به زنان منتقل شده است. زنان مشاغلی همچون داروساز، پرستار و خادم در دارالشفای امام(ع) را نیز برعهده داشتند. 
جالب است بدانید بعضی از متولیان موقوفات، از زنان بودند که به دلیل انقراض فرزندان پسر، متولی موقوفات می‌شدند. به طور نمونه متولی موقوفه عتیقی در دوره قاجار، فرزندان دختر بودند. 
در آستانه دوره معاصر با ایجاد مراکز جدید و اداری همچون پرورشگاه، دبستان و مراکز خیریه شاهد حضور پررنگ‌تر زنان در آستان قدس هستیم، به طور مثال می‌توان از مشاغل معلم، مهندس و ماشین‌نویس نام برد. 
 

از اجاره‌نامه‌ها تا قباله‌های ازدواج
همچنین در این آرشیو، اسنادی قابل بررسی است که مربوط به کمک‌های آستان قدس به زنان است، به طور نمونه می‌توان به اسناد پرداخت وظیفه به زنان به ویژه سادات زن در دوره صفویه اشاره کرد. عریضه‌های دوره قاجار نیز درخواست زنان زائر برای کمک به آنان را نشان می‌دهد. 
در این میان، گزیده‌ای از اسناد از جمله مصالحه‌نامه‌ها و اجاره‌نامه‌ها مربوط به فعالیت‌های اقتصادی زنان و نقش آن‌ها در خرید و فروش و اجاره املاک بوده است. البته اسنادی نیز در باره مشکلات و مسائل زنان کارگر در این آرشیو به چشم می‌خورد. قباله‌های ازدواج، از دیگر اسناد موجود است که زندگی اجتماعی زنان را به تصویر می‌کشد.
از بین مجموعه اسناد تاریخی که به نقش زنان می‌پردازد می‌توان از «حکم ظهیرالاسلام متولی باشی آستان قدس، در مورد انتصاب بی‌بی‌عالم آغا به خدمت خادمی مسجد ریاض در سال 1335 قمری»، «پرداخت مواجب به اشرف‌السلطنه و بهجت‌الدوله؛ خادمه‌های حرم مطهر، در سال 1316 قمری» و «وقف یک باب منزل در اصفهان توسط فیروزه جدیدالاسلام، در سال 1147 قمری» نام برد. 
از دیگر آثار موجود می‌توان به دو سند «انتصاب آغا زینب و آغابیگم به سمت کفشبانی کشیک زنانه به جای خواجه نبی در سال 1068 قمری» و «پرداخت مواجب به آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان، در سال 1026 قمری»، اشاره کرد. 
 

گردآوری اسناد از خدمات زنان در عصر حاضر 
علاوه‌بر اسناد تاریخی دوره‌های گذشته، مجموعه عکس‌ها و اسناد ارزشمندی نیز از حضور و نقش زنان در انقلاب اسلامی در این گنجینه نگهداری می‌شود. همچنین به همت کارشناسان اداره اسناد آستان قدس رضوی با شماری از زنان فعال در حوزه‌های مختلف انقلاب، پزشکی، علمی و...، گفت‌وگو شده است. این گفت‌وگوها در قالب مصاحبه‌های تاریخ شفاهی ضبط شده و در این اداره نگهداری می‌شود. 
پروژه تاریخ شفاهی «زنان آستان قدس رضوی» نیز در این اداره با هدف مستندنگاری تجربیات زنان شاغل در آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی در حال انجام است. 
گفتنی است، به همت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز کتاب «گزیده اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی؛ از صفویه تا پهلوی اول» با همکاری الهه محبوب و زهرا طلایی در دو بخش؛ معرفی اسناد مشاغل زنان در حرم مطهر امام رضا(ع) در دوره‌های صفویه تا پهلوی اول و همچنین اسناد نذورات و موقوفات زنان به حرم مطهر در دوره‌های صفوی، افشار و قاجار، چاپ و منتشر شده است.