مُهرهای اسناد گنجینه رضوی؛ دریچه‌ای به زندگی گذشتگان

آمنه موسوی کارشناس مطالعات اسنادی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این باره در گفت‌وگو با آستان نیوز اظهار کرد: مُهر، ‌مهم‌ترین بخش در اسناد تاریخی به شمار می‌آید که به آن اعتبار بخشیده است. 
وی افزود: اهمیت داشتن مهر در گذشته به حدی بود که تمام افرادی که به گونه‌ای با سازمان اداری سروکار داشتند، ملزم به داشتن مهر بوده و همیشه آن را همراه خود حفظ می‌کردند. بنابراین مهرها و آثارکنده‌کاری شده، از جمله آثار به‌جای مانده از ادوار مختلف است‌ که می‌تواند راهگشای بسیاری از‌ مسائل گوناگون و رفع بسیاری از ابهامات باقی‌مانده از‌ گذشتگان دور باشد. 
 

وجود انواع مهر در اسناد آستان قدس
در ادامه کارشناس مطالعات اسنادی آستان قدس رضوی گفت: مجموعه اسناد این آستان مقدس با دارا بودن انواع مُهرهای حقیقی مربوط به اقشار مختلف اجتماعی و نیز مهرهای غیرشخصی (اداری و‌ سازمانی) که از نظر اعتقادی، ‌تاریخی، فرهنگی، هنری و...، از‌‌ ارزش بسیار‌ بالایی به لحاظ ‌کمی و‌کیفی برخوردار است و بررسی آن‌ها، جایگاه ویژه‌ای در‌ شناخت تاریخ این مرز و بوم دارد. 
موسوی با اشاره به این‌که قدیمی‌ترین سند دارای مهر در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی متعلق به دوره صفویه در سال 998 قمری است، بیان کرد: این سند در ارتباط با پرداخت وظیفه یساولان(نگهبانان) سرکار خاصه شریفه است. دو مهر از یساولان و یک مهر از شهود در این سند به چشم می‌خورد. 
وی افزود: مهر یساولان به شکل دایره متوسط که یکی از آن‌ها بسیارکمرنگ و ناخوانا و دیگری دو دایره داخل هم است که سجع دایره کوچک «عبده حسن» و سجع دایره بزرگ ناخوانا است، اما به نظر می‌رسد اسامی دوازده امام شیعیان(ع) باشد. 
 

ابعاد مختلف بررسی مهرها
موسوی با بیان این‌که ویژگی‌های مهرها از دو جهت قابل بررسی است، اظهار کرد: نخست ویژگی‌های ظاهری مهرها که شامل شکل و اندازه مهر، تزئینات، سجع و جنس مهرها است. دوم، ارزش‌های محتوایی و پایگاه اجتماعی صاحبان مهرهای موجود در اسناد و چگونگی استفاده و محل درج مهر آن‌ها است.
وی گفت: به طور نمونه با بررسی انواع خط‌هایی که بر روی مهرها در دوره‌های مختلف نقش بسته است، می‌توان اطلاعاتی در رابطه با پیدایش و سیر تغییر و تحول خط بدست آورد. علاوه‌بر این، با مطالعه بر روی نقوش موجود در‌ این مهرها، می‌توان به نمادهایی ‌که در گذشته در‌ این زمینه وجود داشته و‌ دلیل کاربرد ‌آن‌ها دست یافت.
کارشناس مطالعات اسنادی آستان قدس رضوی افزود: همچنین با بررسی طرح‌های اسلیمی به‌ کار رفته در هر دوره می‌توان به سیر تغییر و تحول این طرح‌ها، در دوره‌های گوناگون پی برد. به طور مثال، می‌توان گفت، بیشترین طرح در مهرها در هر دوره چه طرحی بوده است. 
وی ادامه داد: همچنین با بررسی اشکال و مضامین مهرها می‌توان به این مسئله دست ‌یافت که آیا هرکدام از اشکال هندسی نماد خاصی داشته‌ و چه اشکالی بیشترین کاربرد را داشته است یا چه عباراتی، در مهرهای هر دوره بیشتر رواج داشته و دلیل آن چه بوده است؟
 

اهمیت حرم رضوی در نقوش مهرها
موسوی با بیان این‌که نقش آیات و احادیث به‌ کار رفته در سجع مهرها، از جمله موضوعات مورد بررسی در مهرهای اسناد آستان قدس رضوی بوده است، گفت: همچنین با بررسی سیادت مهرها در این اسناد، می‌توان به اهمیت نقش سادات در این آستان مقدس، تعداد آن‌ها و این‌که افراد با چه سیادت‌هایی در حرم مشغول به کار بودند، پی برد.
وی در خصوص دیگر اهمیت مهرهای اسناد آستان قدس رضوی اظهار کرد: با بررسی نقوش این مهرها می‌توان از میزان تأثیر پذیری مهرها از وجود مضجع شریف امام رضا(ع) در مشهد مقدس به‌عنوان یک شهر مذهبی، اطلاعاتی کسب کرد. به طور مثال، نام علی بن موسی الرضا(ع) و واژه آستان قدس همراه با شغل افراد در مهرهای اسناد بسیار به چشم می‌خورد.
موسوی افزود: از آنجایی‌که ‌‌در پژوهش‌های صورت ‌گرفته در ‌‌این زمینه،‌‌ کمتر به بررسی مهر گروه‌های مختلف اجتماعی پرداخته ‌شده‌ و ‌‌بیشتر‌ مربوط به معرفی‌ مهر ‌‌شاهان و شاهزادگان درباری بوده و از طرف دیگر، مهرهای موجود در ‌مجموعه اسناد این آستان مقدس، بیشتر‌ در بردارنده مهر گروه‌های مختلف اجتماعی است، بنابراین بررسی و معرفی مهرهای این اقشار برای ایجاد پایگاه مهر و جستجو مهرها توسط پژوهشگران بسیار اهمیت دارد.
شایان ذکر است، علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر در این خصوص می‌توانند به کتاب «گنجینه مُهر رضوی؛ بررسی مُهرهای موجود در اسناد آستان قدس رضوی، از دوره صفویه تا قاجاریه» تألیف آمنه موسوی مراجعه کنند. این کتاب در سه بخش «تاریخچه مهر»، «ویژگی مهرها در اسناد آستان قدس رضوی» و «معرفی مهر صاحب منصبان آستان قدس رضوی» تدوین و منتشر شده است.