نگهداری از 7 هزار عنوان سند تاریخی در کتابخانه و موزه ملی ملک

به گزارش آستان نیوز، مجموعه اسناد تاریخی موجود در گنجینه ملک روایتگر نگاه خاص حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک به جمع‌آوری اسناد مکتوب دارد. در این مجال به مناسبت 19 اردیبهشت ماه؛ «روز اسناد ملی و میراث مکتوب»، با محمدعلی بدری کارشناس اطلاعات فرهنگی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در خصوص مجموعه اسناد تاریخی این مؤسسه گفت‌و‌گو کردیم که خلاصه آن را در ادامه می‌خوانید. 
 

تهیه 92 هزار فایل تصویری از اسناد
در حال حاضر حدود 7 هزار عنوان سند تاریخی در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد که شامل افزون بر 46 هزار برگ سند می‌شود، به عبارتی برخی از عناوین سندها اوراق بیشتری دارد. به طور نمونه، سندی ممکن است بیش از 100 برگ داشته باشد.  
مراحل مستندنگاری نزدیک به 6 هزار و 800 عنوان سند گنجینه ملک نیز انجام شده است و مخاطبان امکان استفاده از آن‌ها را دارند. در مجموع بیش از 92 هزار فایل تصویری از اسناد کتابخانه و موزه ملی ملک با اسکن اسناد یا عکاسی از آن‌ها تهیه شده است. 
همچنین بیشتر اسناد موجود در این موقوفه، اسناد اداری و مکاتبات شخصی است. برخی از این مجموعه اسناد نیز اسناد دیوانی مانند فرمان‌ها و حکم‌ها و اسناد شرعی همچون وقف‌نامه‌ها، مبایعه‌نامه‌ها، مصالحه‌نامه‌ها و...، است.
 

نقش خانواده ملک در گردآوری اسناد
بخشی از اسناد گنجینه ملک مربوط به دوران زندگی حاج حسین آقا ملک است؛ از دوران جوانی تا اواخر عمرش در سال 1351 شمسی. به طور مثال، می‌توان به مکاتباتی که وی با پدرش کاظم ملک‌التجار و مستشاران و عوامل خود در موقوفاتش داشته است و همچنین مکاتبات کتابخانه‌های خارج از کشور با او اشاره کرد چنان‌که برخی از این اسناد به خط خود حاج حسین آقا ملک است. 
بخشی از اسناد گنجینه ملک نیز توسط مجموعه‌داران به ویژه خود حاج حسین آقا ملک، بانو عزتملک ملک دختر بزرگ ایشان و سایر اعضای خانواده ملک به کتابخانه و موزه ملی ملک تقدیم شده است.
به طور نمونه، به تازگی ابوالعلا سودآور نوه حاج حسین آقا ملک، مجموعه‌ای از اسناد هند را به این گنجینه اهدا کرده است. یکی از اسناد نفیس این مجموعه اهدایی، حکم همایون شاه گورکانی به دو زبان فارسی و هندی و متعلق به سال 962 قمری است.
همچنین مؤسسه کتابخانه و موزه ملک در دوران فعالیت خود مجموعه اسناد ارزشمند دیگری را از طریق خریداری و اهدا گردآوری کرده و بر اسناد تاریخی این گنجینه افزوده است.
 

نمونه اسناد شاخص
نکته جالب توجه درباره اسناد شخصی حاج حسین آقا ملک این است که او با دقت خاصی تقریباً تمام اسناد دوران زندگی خود را حفظ کرده است و به نظر می‌رسد کمتر سندی دورانداخته شده باشد. به طور مثال، رسید ارسال تلگراف‌های خود را جمع‌آوری کرده است.
همچنین اسنادی نظیر فرامین پادشاهان را خریداری کرده یا برخی از این اسناد به او موروثی رسیده است. به طور نمونه یکی از قدیمی‌ترین اسناد موجود در گنجینه ملک، سند تعیین مقرری توسط شاه اسماعیل صفوی برای فردی به خط تعلیق است که در روی آن مُهر شاه نیز به چشم می‌خورد. قدمت تاریخی این سند به سال 914 هجری قمری برمی‌گردد. بی‌تردید حاج حسین آقا ملک با تلاش بسیار چنین اسنادی را توانسته گردآوری کند.
از دیگر اسناد این مجموعه می‌توان به حکم ابقای مرحوم آقا مهدی تاجر تبریزی پدربزرگ حاج حسین آقا به سمت ملک‌التجاری در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه اشاره کرد. همچنین فرمان انتصاب کاظم ملک‌التجار، پدر حاج حسین آقا، پس از فوت پدرش به این سمت توسط ناصرالدین شاه نیز در این گنجینه وجود دارد.
عقدنامه امیرکبیر، یکی دیگر از آثار شاخص موجود در مجموعه اسناد گردآوری شده توسط حاج حسین آقا ملک است. بی‌تردید او این سند را نیز با ظرافت و طبع بلندی که در جستجوگری داشت، از منابع ویژه بدست آورده است.
در واقع اسناد در سطوح مختلف؛ از رسید تلگراف تا فرامین شاهان، برای واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک دارای اهمیت بوده است. به عبارتی حاج حسین آقا بسیار هوشمندانه می‌دانسته این اسناد، آینه یک دوره تاریخی خواهد بود.
 

اهمیت اسناد در عصر حاضر
بررسی اسناد گنجینه ملک به پژوهشگران و فرهنگ‌دوستان کمک می‌کند تا با فضای علمی و فرهنگی و همچنین ادبیات مکاتبات و اعلام (افراد برجسته‌ای که در این اسناد مورد خطاب قرار گرفتند) در آن دوران آشنا شوند. از طرف دیگر درباره مکان‌ها نیز بتوانند اطلاعات کسب کنند.  
به بیان دیگر، اجزای این اسناد اهمیت بیشتری از موضوعات آن‌ها دارد. یعنی ممکن است در خصوص یک مورد ساده مصالحه شده باشد، در این میان، طرفین مصالحه، شهود، آداب انجام مصالحه، ادبیات حاکم در سند، امضاها و مُهرهای موجود در سند، ارزش خاصی در حوزه مطالعات فرهنگی و تاریخی دارد. به طور مثال، مُهرها را هم از نظر اعلام‌شناسی و هم از جنبه بصری و گرافیکی می‌توان مورد بررسی قرار داد. 
به طور مثال، اسناد دست‌نویس بسیاری در مجموعه اسناد حاج حسین آقا وجود دارد که نشان می‌دهد او بدون آن‌که دیگران متوجه شوند، هزینه‌های تحصیل دانش‌آموزان مستعد کم‌برخوردار را پرداخت می‌کرده است. 
بی‌شک افرادی که چنین اسنادی را تنظیم می‌کردند، جریان عادی زندگی خود را سپری می‌کردند، اما امروزه ما می‌توانیم از متن این اسناد به عنوان فراداده استفاده کنیم. این موارد در حوزه علمی به نام «آنتولوژی(هستان‌شناسی)» مورد بحث قرار می‌گیرد. مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک نیز در تلاش است که از امسال این موضوع را با بررسی اسناد آغاز کند. بی‌شک کاری دامنه‌دار است و شروع پروژه آن خود ارزشمند است. 
 

چگونگی دسترسی به خدمات
مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در طول چند دهه فعالیت خود با محوریت این اسناد تاریخی اقدام به برگزاری نمایشگاه‌های جذاب و دوره‌های آموزشی مرتبط کرده است. همچنین به همت پژوهشگران مؤسسه تا کنون چندین عنوان کتاب ارزشمند بر اساس بررسی مجموعه اسناد گنجینه ملک تدوین و روانه بازار نشر شده است. منتخبی از این اسناد نفیس نیز در موزه ملی ملک در معرض دید عموم قرار دارد. 
شکی نیست مسیر بررسی و تحقیق بر روی اسناد این گنجینه با مشارکت اهل علم و پژوهش همچنان ادامه دارد. در این میان، پژوهشگران برای ارائه درخواست‌های خود در خصوص استفاده از این اسناد می‌توانند از طریق تالار محققان کتابخانه ملی ملک اقدام کنند. البته فرآیند تبدیل اسناد به داده‌های دیجیتال و دسترس‌پذیری اطلاعات برای مراجعان به اسناد توسط بخش مستندنگاری مؤسسه انجام می‌شود. 
شایان ذکر است، این مجموعه فرهنگی در سال 1316 شمسی بر حرم مطهر رضوی وقف شده است و در حال حاضر به نشانی «تهران، میدان امام خمینی، سر در باغ ملی، خیابان ملل متحد(میدان مشق)» آماده خدمات‌رسانی به دوستداران فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی است.

گفت‌وگو از آرزو مستأجر حقیقی