ظرفیت کم نظیر موزه‌های آستان قدس رضوی در معرفی میراث اسلامی

به گزارش آستان نیوز، این جملات بخشی از صحبت‌های رضا دبیری‌نژ‌اد رئیس اداره موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در خصوص جایگاه مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی همچون موزه‌های حرم مطهر رضوی، موزه ملی ملک و موزه وزیری یزد است؛ موزه‌هایی که در زیر چتر حمایت این آستان مقدس و در پرتوی ارادت فرهنگ‌دوستان به حضرت رضا(ع) و بلندنظری واقفان و اهداکنندگان آثار در کشور بنیان نهاده شده و روز به روز بر فعالیت و غنای منابع آن‌ها افزوده شده است. در ادامه به مناسبت «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی»، پای سخنان این موزه‌دار باسابقه کشور در خصوص ظرفیت‌های موزه‌های آستان قدس رضوی و نقش اثرگذار آن‌ها می‌نشینیم.  
 

الگویی ویژه برای موزه‌های اماکن مقدسه 
اگرچه در برخی از عتبات عالیات شاهد فعالیت موزه‌هایی هستیم، اما بی‌تردید هیچ‌کدام از اماکن و آستان‌های مقدس شیعیان در داخل و خارج کشور، تنوع و کثرت آثار موزه‌های آستان قدس رضوی را ندارند. به خصوص که امروزه آستان قدس رضوی دارای مجموعه موزه‌های گوناگون است که وجوه مختلف موزه‌ای همچون تاریخ هنر، مردم‌شناسی، تاریخ تمدنی و حتی علمی را دربرمی‌گیرد. به طور مثال، به وجود فرش‌ها، قرآن‌ها و نسخ خطی، سکه‌ها، تمبرها و تابلوهای نقاشی و نگارگری و صدها آثار متنوع دیگر می‌توان اشاره کرد. از طرف دیگر، مجموعه آستان قدس رضوی را می‌توان شبکه‌ای گسترده و بی‌نظیر از موزه‌ها دانست که در دهه‌های گذشته در شهرهای مشهد، تهران و یزد شکل گرفته است. در این میان، آستان قدس رضوی با توجه به قدمت آن و ایجاد چنین شبکه موزه‌ای در کشور، توانسته است مرجعیت موزه‌داری برای واقفان و اهداکنندگان آثار از اقشار مختلف جامعه به‌ویژه هنرمندان، ورزشکاران و اندیشمندان ایجاد کند تا آنان نشان‌ها، یادگارها و مجموعه‌های خود را به موزه‌های این آستان مقدس تقدیم کنند. بی‌شک این امر همچون یک الگو می‌تواند به جلب اعتماد مردم، تداوم سنت وقف و نقش اجتماعی این اماکن مقدس در امتداد سنت‌های گذشته منتهی شود. از این‌رو، موزه‌داری آستان قدس رضوی را باید یک نقطه کانونی بدانیم که به دلیل تجربه ساختاری و مدیریتی و نگاه توسعه‌گرای خود در حوزه تنوع موزه‌ها و مجموعه‌ها می‌تواند الگویی ویژه برای تمام موزه‌های اماکن مقدسه باشد. 
 

تمایز موزه‌داری در آستان قدس رضوی
علاوه‌بر ارادت خاصی که واقفان و اهداکنندگان آثار این موزه‌ها به حضرت رضا(ع) دارند، تجربه تاریخی حرم مطهر رضوی به عبارتی وجود این آستان مقدس در طی سده‌های مختلف گذشته موجب گردآوری چنین حجم از میراث منقول و غیرمنقول شده است. امروزه سرمایه‌های بالقوه‌ای اعم از آثار موزه‌ای، میراث مکتوب و ابنیه تاریخی در مجموعه آستان قدس رضوی وجود دارد. همچنین حرم مطهر با توجه به اعتقادات مردم دارای ابعاد مردم‌شناسی در قالب مناسک و آیین‌های مذهبی است که موجب شکل‌گیری میراثی غیرمادی و معنوی شده است. در این میان، امروزه تمام این میراث و سرمایه‌های مادی و معنوی مورد توجه موزه‌های دنیا قرار دارد، بنابراین موزه‌داری آستان قدس رضوی نیز دارای ظرفیت بالایی در این حوزه است. از طرف دیگر، قرارگیری مجموعه آثار متنوع در کنار یکدیگر و پیوند موضوعی بین این آثار، زمینه‌ساز شکل‌گیری فضای میان‌رشته‌ای در این موزه‌ها شده است چنان‌که امروزه برای شناخت و روایت آثار به دانش‌های مختلف اعم از باستان‌شناسی، تاریخ، هنر، صنایع‌دستی و... نیاز داریم. همچنین مجموعه موزه‌های آستان قدس رضوی در شهر مشهد به دلیل قرارگیری در جوار مضجع شریف امام رضا(ع) مخاطبان خاصی دارند؛ این خیل عظیم زائران به نوبه خود ظرفیت بالقوه‌ای برای این آستان مقدس ایجاد می‌کند. بدین ترتیب موزه‌داری در آستان قدس رضوی می‌تواند در تعاریف رایج آن قرار نگیرد بلکه با اهداف این بارگاه ملکوتی پیوند بخورد و جهت خاصی بگیرد. 
 

پیوند موزه‌ها با کتابخانه‌ها 
بی‌تردید مهمترین جایگاه تجلی هنرها و دانش‌ها در زمینه میراث تمدن اسلامی در طی 1400 سال گذشته در حوزه کتابت و کتاب‌آرایی بوده است که امروزه باید آن را در نسخه‌های خطی ببینیم. به عبارتی، تمامی هنرهای نگارگری، تذهیب، خوشنویسی، جلدسازی و...، در حوزه کتابت و کتاب‌آرایی بکار رفته است. در این میان، کتابخانه‌ ها به عنوان محل نگهداری نسخه‌های خطی و مرقعات، نقش اثرگذاری در راه‌ا‌ندازی موزه‌ها داشتند. در واقع، کتابخانه‌ها با گردآوری و نگهداری از این آثار، مجموعه‌سازی و ارائه خدمات به پژوهشگران، جدا از حوزه موزه‌داری در نظر گرفته نمی‌شوند چنان‌که امروزه هم از مراکز سه‌گانه آرشیوی یعنی کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز اسنادی آرشیوی سخن به میان می‌آید. در آستان قدس رضوی نیز این سه ظرفیت در کنار یکدیگر وجود دارد تا جایی‌که سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک داریم. به عبارتی این مراکز در گذشته در زیرمجموعه آستان قدس رضوی به یکدیگر پیوند خورده است و می‌توان از منابع آن‌ها در هر سه حوزه بهره برد.
شعار امسال روز جهانی موزه و میراث فرهنگی؛ «موزه‌ها برای آموزش و پژوهش» نیز متناسب با اهدافی است که آستان قدس رضوی برای خود در این حوزه‌ها مد نظر داشته است؛ یعنی امکان دسترسی هر چه بیشتر مراجعان به منابع گردآوری شده در کتابخانه‌ها و موزه‌ها به منظور تولید دانش و ترویج فرهنگ اسلامی. بنابراین پیوند بین این دو حوزه می‌تواند الگویی برای نظام موزه‌داری و نظام کتابخانه‌ای داخل کشور و حتی فراتر از آن باشد. به‌طور مثال، از شیوه‌های موزه‌داری برای معرفی و نمایش منابع کتابخانه‌ای و از روش‌های کتابخانه‌ای برای خدمات‌رسانی منابع موزه‌ای می‌توان استفاده کرد. بی‌تردید از این تجربه‌ و ظرفیت موجود در آستان قدس رضوی بیشتر باید بهره برد.  
 

چشم‌انداز نهایی موزه‌های آستان قدس رضوی 
بر طبق آنچه عنوان شد، ظرفیت‌های گسترده و بالقوه‌ای در آستان قدس رضوی در حوزه موزه‌داری وجود دارد که اگر به یک ظرفیت بالفعل مبدل شود، می‌تواند چشم‌انداز جدیدی در حوزه موزه‌داری این آستان مقدس و سپس الگویی در سطح ملی و منطقه برای سایر موزه‌ها ایجاد کند. در این بین، اگر قرار است ما در حوزه فرهنگی در آستان قدس رضوی برندسازی کنیم، می‌توانیم از همین تجربه تاریخی و داشته‌های فرهنگی استفاده کنیم که حاصل تجربه هنرمندان و اندیشمندان و نتیجه ارادت خالصانه واقفان و اهداکنندگان در گنجینه‌های نهفته در خزانه‌ها و موزه‌های این آستان مقدس است. این آثار می‌تواند به تولید محصولات جدید و امروزی و الگوی فرهنگی منجر شود. همچنین اگر این سرمایه فرهنگی و متمایز موجود در آستان قدس رضوی با نگرش‌های نوین پیوند بخورد، می‌تواند به امتداد سنت‌های دینی و فرهنگی کشور با رنگ و بوی امروزی منتهی شود. 
به نظرم چشم‌انداز نهایی موزه‌های آستان قدس رضوی باید ایجاد یک الگوی جهانی براساس ظرفیت‌های ایرانی- اسلامی برای معرفی فرهنگ، تمدن و میراث اسلامی باشد. بدین‌منظور باید از نگرش‌ها، دانش‌ها و روش‌های نوین موزه‌داری با رویکردی بومی استفاده کرد. در این میان، هر کدام از موزه‌های وابسته به این آستان مقدس باید براساس شهر محل فعالیت، مجموعه‌ها و تجربه‌های خود سعی کنند این الگوسازی را انجام دهند. 
 

اهمیت فعالیت موزه ملی ملک در پایتخت
مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک نیز با برخورداری از آثار متنوع تاریخی و هنری در دو مجموعه کتابخانه و موزه و تقویت مجموعه اسنادی خود، ساختار موزه‌های آستان قدس رضوی را دارد. حتی نگاه واقف و بنیانگذار آن زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک نیز همچون سایر واقفان این آستان مقدس و در راستای امتداد فرهنگ ایرانی اسلامی بوده است. در این میان، این موقوفه با توجه به فعالیت در پایتخت در جوار کتابخانه‌ها و موزه‌های بزرگ کشور امکان انجام فعالیت‌های تعاملی در همنشینی با این مراکز فرهنگی را دارد. بی‌تردید این امر فرصتی ویژه برای کتابخانه و موزه ملی ملک در راستای الگوسازی و معرفی بیشتر ظرفیت‌های موزه‌ای آستان قدس رضوی و جریان‌سازی در سطح ملی و بین‌المللی است. همچنین کتابخانه و موزه ملی ملک می‌تواند الگویی برای مدیریت یک مجموعه وقفی و شکل‌گیری موزه‌های خصوصی و وقفی جدید باشد.

گفت‌وگو از آرزو مستأجر حقیقی