«زیارت جوادیه» بيان‌نامه ای با مضامین بلندی از معرفت و شناخت امام رضا(ع) / زیارتنامه پسر برای پدر

به گزارش آستان‌نیوز،  به مناسبت آخر ذوالقعده سالروز شهادت حضرت امام محمد تقی، جواد الأئمه(ع)، با حسین لطیفی مدیر گروه کلام اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، در خصوص این زیارت نامه و آموزه‌های آن که کمتر به آن پرداخته شده است، به گفت‌وگو نشستیم، که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید.
 

جناب آقای لطیفی، برخي در باره سند زیارت جوادیه ترديد و حتي تشكيك كرده‌اند نظر شما در اين باره چيست؟

یکی از زيارت های معروف امام رضا(ع) زیارت منسوب به امام جواد(ع) مشهور به «زیارة الجوادیه» است که در شأن پدر گرامی خویش انشاء شده است. در این زیارت به ابعادی از شخصیت، عظمت، ولایت و معنویت آن امام همام اشاره شده است.
نصوص زيارت‌نامه، دعا و حتي احاديث روایت شده از ناحيه معصومين را از دو منظر مي‌توان مورد تأمل و دقت‌هاي فنّي و علمي قرار داد. نخست از منظر سند و در تأمل دقيق ديگر متن و محتوا مورد مطالعه قرار مي‌گيرد.
به لحاظ سند، ممكن است این زیارت از نظر سند، صحیح‌ترین زيارت نباشد. ولي زيارت جواديه در اكثر كتب مزار مضبوط است و ميرداماد متوفي 1040ق در كتاب «اربعه ايام»، ملا عبدالله بحراني متوفي 1148ق در كتاب «عوالم العلوم والمعارف» و علامه مجلسي متوفي 1111ق در كتاب «مزار» اين زيارت را نقل نموده اند. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار می فرمایند: در بعضی از مؤلفات قدماء اصحاب در نسخه ای قدیمی، زیارتی را برای حضرت رضا علیه السلام یافتم که در سال 746 هجری قمری نوشته شده بود، آن را در اینجا ایراد می نمایم. در آن‌جا آمده است: زیارت مولا و سرور ما، حضرت رضا(ع) که بر او و پدران و فرزندانش درود و سلام باد، در هر زمانی شایسته و نیکو است، و بهترین زمان آن، ماه رجب است. این زیارت از فرزندش حضرت جواد علیه السلام برای آن‌حضرت روایت شده است. 
اما گذشته از سند، متن و محتواي این زیارت از جهت لفظ همانند جامعه كبيره فصیح‌ و به حسب معنی بلیغ‌ است و عبارات استفاده شده و معانی معارفی عمیق زیارت جواديه دلالت بر آن دارد که این زیارت از لسان معصوم علیه السّلام بیان شده است. به طوري كه «زیارت جوادیه» را مي‌توان بيان‌نامه معرفت و شناخت ساحت مقدس امام علی بن موسی الرّضا(ع) نامید. البته شوربختانه زيارت جواديه در میان زائران و مجاوران حضرتش غریب مانده است. از اين رو، شايسته است كه علاوه بر دقت‌هاي فني و سندي «زيارت جوادیه»، در متن و محتواي آن نيز دقت و تدبّر شود، تا نسیم لطف و محبت آن امام مهربانی‌ها به زائر بوزد و زمینه کسب فیض برای وی فراهم آید.
 

لطفا به مضامين و آموزه‌هايي كه در اين زيارت به كار برده شده است نیز اشاره بفرمایید.

همان‌طور كه يادآور شدم، زیارت جوادیه یکی از زیارت‌نامه‌هایی است که توسط امام نهم، جواد الائمه در شأن پدر گرامی خویش انشاء شده است. این زیارتنامه، توصیف بلند و بلیغی از جوانب مختلف اصل ولایت و امامت به عنوان یکی از اصول پیشران جامعهٔ شیعی به حساب می‌آید. از اين رو امامت آن امام رئوف در اين زيارت برجسته شده است و تأکید بر رهبریِ امام به‌عنوان پیشوا و راهنماي دين است. امام جواد(ع) در این زیارت، نور و برهانِ خداوند را نزد امام می‌داند و تنها کسانی را بر حق می‌داند که از این معارف بهره گیرند. توصیف رابطه امام با ائمه پيش از خود و پیامبر عظيم الشان و همچنین ارتباط امامت و توحید، توصیف مقام علمی و سیاسی و اخلاقی امام رضا(ع) و نیز پرداختن به عصمت و تولی و تبری از دیگر جنبه‌های این زیارتنامه به‌شمار می‌رود كه عباراتی چون «امام الْهُدیٰ»، «وَرَثَةُ الْاَنبیاء» و «حُجَجُ الله» بر این معنی تأکید می‌کند.
«غوث اللهفان» پناهگاه غمگینان، از القاب امام رئوف(ع) به معناي فرياد رس درماندگان، دلسوختگان و مضطرّين است.
«إِمامٍ عَصیٖب»، مراد از امام عصیب خطاب به پدر بزرگوارش است یعنی «مِن إمامٍ» منادی به حذف حرف ندا است  و امام مجرور است به مِن زائد است، یعنی سلام از برای اوست ای که روزگار دشواری داشتی و نجات به خرج دادی و گِله از روزگار خویش نبردی. و یا عصیب بودن امام به‌خاطر پذیرش ولیعهدی مأمون است، زیرا امام خود ولی و حجت خدا است و پذیرش ولیعهدی از فرد فرودست چون مأمون خود کمال صعوبت و دشوار است که حضرت به مقتضای حکمت و مسئلت قبول کردند.
شايان ذكر است كه همه فرازهاي برجسته اين زيارت مستند به روايات و مأثور از طرف معصومين است.
 

در ادامه لطفا به برخی از فرازهای این زیارت نامه نیز اشاره بفرمایید.

بله، در اینجا فرازی از این زیارت را که از لسان مبارک امام جواد(ع) جاری شده است را تقدیم ساحت مقدس سلطان سریر ارتضاء امام رئوف و حجتی عطوف حضرت علی بن موسی الرّضا علیه آلاف التحیّه والثّناء می‌کنم.
اَلسَّلامُ عَلیکَ مِن إِمامٍ عَصیٖب وإِمٰامٍ نَجیٖب و بَعیٖدٍ قریٖب ومَسمومٍ غَریٖب؛
سلام برشما باد ای امامی که حقوقتان در دست غاصبین می باشد و شما امامی نجیب و دور از وطن و در آخر هم در غربت مسموم به سمّ اعداء شده و از دنیا چشم فرو بستید.
اَلسَّلامُ علیٰ غَوثِ اللَّهفٰان ومَنْ صٰارَت بِه أرضُ خُرٰاسٰان خُرٰاسٰان؛ سلام بر پناهگاه غمگینان و کسی که زمین خراسان به او خراسان گردید.
اَلسَّلام عَلیٰ البَهْجَه الرَّضوِیَّه والأخْلاٰق الرَّضِیَّه و الغُصُون المُتَفَرّعَه عَن الشَّجرهِ الأَحمَدیَّه؛ سلام بر درخشندگی رضوی و آن اخلاق پسندیده و شاخه های درخت نبوی احمدی.
اَلسَّلامُ علیٰ مَن أسْمٰائُهُم وَسیلَه السّٰائِلیٖن وهَیٰاکِلُهم أمٰانُ المَخْلُوقیٖن وحُجَجهُم اِبطٰال شُبَه المُلْحِدین؛ سلام بر آقایانی که نام مبارکشان وسیله نیازمندان به درگاه الهی است و اجسام مبارکشان امان مخلوقات الهی از انواع عذاب ها است و دلائلشان سبب باطل شدن شبهه های مشرکین است.
اَلسَّلامُ علیٰ السِّرٰاج الوَهّٰاج والبَحْر العَجّٰاج الّذیٖ صٰارَت تُربَتُه مَهْبَط الأَمْلاٰک والمِعْراج؛ سلام بر چراغ روشن هدایت و دریای خروشان که تربت او محلّ نزول و صعود ملائکه گردیده است.
اَلسَّلامُ علیٰ أُمرٰاء الأِسلاٰم و مُلُوک الأَدْیٰان وطٰاهِریٖ الوِلاٰدَه ومَن اطَّلَعَهُم اللّه علیٰ عِلْم الغَیْب و الشَّهٰادَه وجَعَلهُم أهْل السَّعٰادَه؛ سلام بر امیران اسلام و پادشاهان ادیان و کسانی که ولادتشان پاک است و خداوند بر علم غیب خویش و علم محسوس خود آنان را مطّلع گردانیده و اهل نیک بختی قرار داده است.
اَلسَّلامُ علیٰ مَن أحییٰ اللّه بِه دٰارَس حُکمِ النَّبیّیٖن و تَعبَّدهُم بِولاٰیَتِه لِتَمٰام کَلِمَه اللّه رَبِّ العٰالَمیٖن؛ سلام بر امامی که خداوند به او کهنه های حکمت انبیاء را زنده کرد و آنان را به ولایت امر مقرّ قرار داد تا کلمه خود را تمامی ببخشد.
اَلسَّلاٰم علیٰ إِقبٰال الدُّنیٰا و سُعُودِهٰا ومَن سُئِلُوا عَن کَلِمه التَّوحیٖد فَقٰالُوا نَحْن وَاللّه مِن شُرُوطِهٰا،سلام بر آقائی که سعادت دنیا و بخت آن، حقیقت وجود اوست و کسی است که در جواب حقیقت توحید، خود را شرط آن معرّفی نمود.
در پایان زیارت امام جواد العارفان(ع) اهمیت زیارت را با این عنوان بیان می‌دارند: «قسم می‌خورم به خدا و به پدران پاک و فرزندان برگزیده و نیکوکار شما، که اگر بُعد و دوری مسافت خانه شما، از محلّ سکونت من نبود، برخی از وظائف واجبه خود را، که در عهده من نسبت به شما هست، با تکرار زیارت کردن قبور شما به جا می آوردم.» 
 

علاقمندیم نکته پایانی را هم از جنابعالی بشنویم.

از خدای تعالی می‌طلبیم که جان و دل ما را بیش از پیش، از محبت و معرفت امام الرئوف علی بن موسی الرضا(ع) سرشار نماید و توفیقمان دهد که آن حضرت را آن گونه که شایسته است زیارت کنیم و از زیارت آن حضرت بهره کامل را ببریم.