امام باقر(ع) و نظريه امامت

امامت، رياست عام و تامّي است كه هم در باره أمور دنيوي جاري است و هم درباره أخروي، و اين معني در هر زمان براي يك فردي از افراد انسان، ثابت است. پس، به حكم عقل، نصب امام بر خدا واجب و لازم است، زيرا وجود امام، لطف است و لطف واجب و لازم است، پس نصب امام لازم است. اما، با وجود آيات فراوان درباره ولايت و امامت، و علي رغم تصريح پيامبر اكرم(ص) در موقعيت هاي مختلف به جانشيني علي(ع) و نيز تأكيدات فراوان امام علي(ع) در مواضع متعدد نسبت به وصيت پيامبر عظيم الشأن به جانشيني بلافصل خويش، عملا تا زمان امام باقر(ع) شرايط تبيين جايگاه حقيقي امامان فراهم نشده بود. فقط افراد محدودي از خواص، نسبت به مقام امامت معرفت داشتند. در چنين شرايطي امام باقر(ع) در شناساندن جايگاه و مقام حقيقي امامان به مردم، نقش مهم و تاثير گذاري داشتند. امام(ع)، امامت را همچون نبوت امري الهي و مبتني بر قرآن مي شمارند. و نظريه خويش را با تأكيد بر مباني قرآن و روايات نبوي كه مبتني بر عينيت، شباهت و قرابت ميان پيامبر اكرم(ص) و علي(ع) را تبيين مي كند و صفاتي را كه آن بزرگوار لزوماً بايد داشته باشد براي امام نيز بالضروه لازم مي داند. 
امام باقر(ع)، براي اثبات اين ديدگاه از يك سو با استناد به آيات قرآن كريم و روايات نبوي كه در مورد ولايت حضرت علي(ع) بود، جانشيني آن حضرت و به تبع آن ساير امامان را ثابت كرده و از سوي ديگر به تبيين چنبه هايي از مفهوم امامت كه تا پيش از وي زمينه مطرح شدنش فراهم نشده بود. به عنوان نمونه در اين كوته نوشت به چند نكته اشاره مي شود:
1. نخستين آموزه اساسي كه امام باقر(ع) در نظريه امامت بر آن تاكيد دارند مسئله نصّ است، به اين معني كه امام بايد منصوب از جانب خدا باشد و هر امامي به وسيله امام قبلي معرفي مي شود. 
نخستين نصي كه امام تاكيد زيادي بر آن دارد آيه 55 سوره مائده: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسولُهُ وَالَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمونَ الصَّلاةَ وَيُؤتونَ الزَّكاةَ وَهُم راكِعونَ» است. امام در تفسير اين آيه مي فرمايد كه آيه در هنگامي نازل شد كه رسول خدا با عده اي از يهوديان بود، همين كه آيه نازل شد، پيامبر برخواست و به سوي مسجد رفت و در آنجا گدايي ديد. از وي پرسيد كه آيا كسي به او چيزي داده است؛ مرد فقير به كسي كه هنوز داشت نماز مي خواند اشاره كرد. و آن مرد علي (ع) بود. 
در روايتي با سند صحيح از امام نقل شده است: خداوند پيامبرش را به ولايت علي(ع) فرمان داد و بر او چنين نازل كرد: «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسولُهُ وَالَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمونَ الصَّلاةَ وَيُؤتونَ الزَّكاةَ وَهُم راكِعونَ» و نيز خداوند ولايت اولي الامر را واجب كرد. آنان نمي دانستند اين ولايت چيست، پس خداوند به پيامبرش فرمان داد كه ولايت را بر آنان تفسير كند، همان گونه كه احكام نماز، زكات، روزه، و حج را تفسير كرده بود. چون اين فرمان رسيد، حضرت دلتنگ شد كه نكند مردم از دين برگردند و ايشان را تكذيب كنند. حضرت به پروردگارش رجوع كرد، سپس خداوند چنين وحي فرستاد: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» پس آن حضرت به فرمان خداوند، امر ولايت را آشكار ساخت و به معرفي ولايت علي(ع) در روز غدير خم پرداخت و به مردم فرمان داد حاضران به غايبان اطلاع دهند... تا آخر روايت. امام باقر(ع) در اين روايت نشان داده است كه آنچه رسول خدا در غديرخم مأمور به ابلاغ آن شد، تفسير آيه ولايتي بود كه خداوند در آيات ولايت بر حضرت نازل كرده بود.
دومين نص آيه 59 سوره شريفه نساء: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ» است. امام در تفسير اولوالامر امامان اهل بيت پيامبرند؛ و با سناد به آيات ديگر مانند آيه شريفه 83 سوره نساء: «وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى‌ أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ» بر آن است كه اطاعت از آنها واجب است، زيرا خداوند آنها را از «اهل علم» قرار داده و به استناد آن علم توانا گردانيده است.
در سومين نصوص قرآني امام باقر(ع) ذيل آيه شريفه 7 سوره آل عمران: «وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ ۗ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ» مي فرمايدك پيامبر خدا بهترين اين راسخان در علم بود.
 

خداوند علم به همه

آنچه را بر وي نازل كرده بود به وي داده بود، و او مي دانست آن را چگونه تفسير و تأويل كند. پس از وي، اين امامان هستند كه تأويل كامل قرآن را مي دانند.
امام باقر(ع)، علاوه بر آيات قرآني به احاديث پيامبر اكرم(ص) مانند: حديث غدير، حديث ثقلين، حديث منزلت، حَدیث مَنْ مات و مانند آن اشاره كرده اند تا بدين ترتيب ولايت حضرت علي(ع) را با استناد به سنت پيامبر اثبات كنند. 
حدیث غدیر یکی از روشن‌ترین دلایل بر اثبات ولایت امیرالمؤمنین(ع) است. و صدور این حدیث مورد اتفاق و اجماع شیعه و سنی است. حدیث غدیر دلالت روشنی بر ولایت امیرالمومنین(ع) دارد و متن آن بسیار صریح و گویا است. به نظر امام(ع) اين حديث شريف يكي از مهمترين احاديثي است كه ثابت مي كند پيامبر اكرم(ص) علي(ع) را امام و پيشواي مسلمانان بعد از خويش معرفي كرده است.
دومين نصّ نبوي كه امام باقر(ع) به عنوان شاهدي بر امامت علي(ع) بدان استناد مي كند اين گفته پيامبر اكرم(ص) به علي(ع) است: «أنتَ مِنّی بِمَنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی، اِلّا أنـّه لانَبیّ بَعدی»؛ تو نسبت به من به‌ منزله هارون نسبت به موسی هستی، جز این‌که بعد از من پیامبری نخواهد بود. اين حديث بطور روشن بر جانشيني و وصيّ نبيّ بودن علي(ع) دلالت دارد.
امام در نص نبوي ديگر وجوب امامت را با آوردن حَدیث مَنْ مات موكد مي كند: «مَنْ مَاتَ وَ لَیسَ لَهُ إِمَامٌ فَمِیتَتُهُ مِیتَةٌ جَاهِلِیةٌ»؛ امام، این حدیث را درباره مسئله امامت می‌دانند و لزوم شناخت و اطاعت از امام را از آن استنباط می‌کنند. امام، هنگام تاكيد بر لزوم حضور يك امام، مي افزايد كه بدون راهنمايي «امام زمان» هيچ كوششي نمي تواند به كسي سودي برساند. به عقيده او، چنين كسي بدون بهره از امام زملن خود همچون گوسفند گمشده اي مي ماند كه بيهوده به دنبال شبان و رمه اش مي گردد و سرانجام طعمه گرگي مي شود كه از سردرگمي و گمگشتگي او استفاده مي كند.

2. دومين آموزه اي كه امام باقر(ع) در نظريه امامت بر آن تاكيد دارند مسئله علم امام است، طبق نظر امام، علم امامان ريشه الهي دارد، چنان كه ايشان فرموده اند: امامان از جمله محدثان هستند و در جاي ديگر مي فرمايد: محدث كسي است كه قادر بر شنيدن صدا و آواي فرشتگان است. بدون اينكه او را ببيند. در روايتي ديگر امام مي فرمايد «حقّا خدا را دو گونه علم است علمي منتشر و علمي پنهان؛ علم منتشر در اختيار فرشتگان و رسولان است و آنچه فرشتگان و رسولان مي دانند؛ ما نيز مي دانيم. و علم پنهان، همان علمي است كه تنها نزد خداوند است.
3. سومين آموزه اي كه امام باقر(ع) در نظريه امامت بر آن تاكيد دارند مسئله عصمت امام است؛ يعني امام كسي است كه خداوند او را از لغزش و خطا باز مي دارد. و به اين آيه شريفه «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» استناد مي كنند.
4. چهارمين آموزه اي كه امام بر آن تاكيد دارند مسئله حجّت است؛ بنار بر نظر امام باقر(ع)، از زمان مرگ آدم ابوالبشر هميشه امامي بوده است كه بشر را هدايت كند، و او حجّت خدا بر بندگان اوست. اگر امام را براي ساعتي از جهان برگيرند زمين ساكنتنش را فرو مي بلعد، همچنان كه دريا مردمان را. امام مي گويد: ما حجّت خدا و بابهاي او هستيم. ما زبان و وجه خداييم؛ ما چشمان خداونديم كه ناظر بر مخلوقات و آفرينش اوييم. ما وُلات الامر خدا بر زمينيم. امام مي افزايد كه مردم خدا را از طريق امامان پرستش مي كنند و از طريق آنها، خداوند شناخته و يكتا و اَحَد خوانده مي شود.  
 همان طور كه به اجمال گذشت، امام محمد باقر(ع) به تبيين جوانب مختلف مسئله امامت مانند ضرورت شناخت امام، منصوص بودن امام، مفترض الطاعه بودن او، نشانه هاي امام، كيفيت علم امام، عصمت امام و... پرداخته است. در حقيقت مي توان گفت كه تبيين كامل نظريه امامت بعد از پيامبر اكرم(ص) علي رغم تأكيدات قرآني و نبوي، امام باقر(ع) عملا آغازگر راهي بود كه انمه پيشين، مجال تبيين آن را نيافته بودند.