روایتی از کشتار صدها نفر در مسجد گوهرشاد توسط رژیم پهلوی

هنوز ۲۳ سال از خاطره شوم هجوم روسیه به سرکردگی ژنرال ردکو در بارگاه منور امام هشتم (ع) در سال ۱۲۹۱ شمسی نمی‌گذشت که جنایت هولناک دیگری برای مردم مشهدالرضا (ع) توسط رژیم جنایت‌کار پهلوی در آستانه نخستین ثانیه‌های بامداد ۲۲ تیرماه سال ۱۳۱۴ شمسی رقم خورد.
 رضاشاه سیاست فرهنگی کشور را در دوران حکومت ۱۶ساله خود به تبعیت از دولت‌های غربی دنبال می‌کرد. توطئه اسلام زدایی، به اسارت درآوردن جوامع اسلامی و متلاشی ساختن فرهنگ کهن و غنی حجاب در سه کشور ایران، افغانستان و ترکیه به مرحله اجرا درآمد. رژیم رضاخانی هم در اجرای این توطئه به چند شهر بزرگ و مذهبی از جمله شهر مقدس مشهد و قم حساسیت بیشتری از خود نشان داد.

 
 حجاب زنان در ایران قربانی تهاجم فرهنگی غرب
 هشتاد و نهمین سالروز واقعه دردناک به خاک و خون کشیدن مردم متحصن مسجد گوهرشاد در اعتراض به مسئله «کشف حجاب» آستان نیوز را بر آن داشت تا سرآغاز کشف حجاب در ایران و فاجعه مسجد گوهرشاد را با تهیه یک گزارش به تصویر بکشد که مشروح آن از نظرتان می‌گذرد.
شکست ایران در جنگ با روسیه زمینه ارتباط فرهنگی ایران با غرب را فراهم آورد. در زمان محمدشاه و ناصرالدین‌شاه قاجار استعمارگران روسی و انگلیسی برای از بین بردن وحدت مذهبی مردم کشورمان فرقه‌های ساختگی بهائیت و بابیت را به وجود آوردند؛ لذا با ایجاد فرقه بابیت از سوی استعمار و کشف حجاب توسط طاهره قره‌العین اولین تهاجم فرهنگی غرب، مغایر با اصول اسلامی شکل گرفت.

 هدف ناکام ناصرالدین‌شاه برای کشف حجاب
 دومین تهاجم به فرهنگ ایران زمانی انجام شد که میرزاحسین خان سپهسالار قاجار، ناصرالدین‌شاه را تشویق به مسافرت اروپا کرد و پس از بازگشت او از سفر اروپا پیشنهاد داد تا زنان و دختران ایرانی کشف حجاب شوند. این مسئله حاج ملاعلی کنی را به واکنش واداشت و ناصرالدین‌شاه را از اجرای آن در جامعه اسلامی برحذر داشت و گفت: «هرگاه کشف حجاب را در دربار خودت جاری کردی و همسرت را بی‌حجاب بیرون آوردی، در کشور هم همین کار را انجام بده». با اعتراض این مرجع عالی‌قدر قضیه کشف حجاب در دوره قاجار جدی دنبال نشد اما پس از نیم‌قرن به‌صورت عملی در دوران رضاخان به اجرا درآمد.

 
 کشف حجاب سوغات رضاشاه از ترکیه
 رضاشاه سیاست فرهنگی کشور را در دوران حکومت ۱۶ساله خود به تبعیت از دولت‌های غربی دنبال می‌کرد. ورود امان‌الله خان، شاه افغانستان و ملکه بی‌حجابش در خردادماه سال ۱۳۰۸ به ایران یکی از همین سیاست‌های غرب‌گرایانه بود و اعتراض علما و روحانیان هم به حجاب ملکه ثریا نتیجه نداد. حضور ملکه بی‌حجاب افغانستان به ایران زمزمه شایعات درباره تصویب قانون منع حجاب را در کشور پخش کرد. این شایعه پس از پنج سال با اولین سفر خارجی رضاشاه به ترکیه در خردادماه سال ۱۳۱۳ به واقعیت پیوست و ۱۷ دی‌ماه سال ۱۳۱۴ در جشن فارغ‌التحصیلی دانشسرای عالی شیراز، دختران با حضور بر روی صحنه، کشف حجاب کرده و با رقصیدن بر روی سن، آغازگر کشف حجاب در ایران شدند.
 

 عدم همکاری آستان قدس رضوی با ابلاغ کشف حجاب

 دولت مرکزی، مسئله کشف حجاب و تغییر لباس‌های محلی به لباس فرنگی را به استانداران و فرمانداران ابلاغ کرد. فتح‌الله پاکروان خود را آماده کرده بود تا این دستور را اجرا کند و در این مورد بخشنامه‌ای به ادارات و سازمان‌های دولتی صادر کرد. محمدولی خان اسدی، نایب‌التولیه آستان قدس رضوی اجرای این حکم را در مشهد به صلاح دولت نمی‌دانست و معتقد بود که مشهد مقدس یک شهر مذهبی است و اجرای قانون کشف حجاب در این شهر موجب ناراحتی و شورش مردم می‌شود و با فتح‌الله پاکروان و فرمانده لشکر همکاری نکرد. در این هنگام که زمزمه کشف حجاب در مشهد شنیده شد، گروهی از واعظان و خطبا مشهد در منابر بر ضد این حُکم سخنرانی کرده و از مردم خواستند در برابر این دستور دولت مقاومت کنند و مانع اجرای آن شوند؛ در نتیجه محیط مشهد متشنج شده و اجتماعات در مساجد شکل گرفت.

 مذاکره نافرجام آیت‌الله طباطبائی قمی با رضاخان

 روحانیت بیدار و آگاه پس از شنیدن زمزمه‌ها و گفتار روشنفکران خودفروخته دور هم جمع شدند و به طور مخفی جلساتی برگزار کردند. در مشهد هم علما در منزل آیت‌الله سیدیونس اردبیلی اجتماع کرده بودند که در بین این علما، آیت‌الله سیدحسین طباطبائی قمی برای مذاکره و خواباندن غائله، مشهد را به مقصد تهران ترک کرد و پس از ورود به تهران، به ری رفت و در باغ سراج‌الملک ساکن شد. مردم تهران مشتاقانه به دیدار او می‌شتافتند اما رژیم پهلوی محل اقامت او را محاصره کرد که خبر بازداشت این مرجع تقلید با اعتراضات مردم، به‌ویژه مردم مشهد همراه شد.

 اجتماع گسترده مردم و علما در مسجد گوهرشاد
 مسجد گوهرشاد با بازداشت حاج‌آقا حسین قمی حال و هوای دیگری پیدا کرد. اجتماعات هر لحظه گسترده‌تر شده و صدای حق‌طلبانه روحانیان و مردم مسلمان بلندتر می‌شد. در این هنگام از مرکز به شهربانی دستور رسید، وعاظ معروف را هر چه زودتر دستگیر کنند. بنابراین مرحوم شیخ غلامرضا طبسی و شیخ شمس نیشابوری، دو نفر از واعظان معروف خراسان و مخالف دستگاه جبار پهلوی بازداشت شدند. هشت نفر از علما هم تصمیم گرفتند تلگرافی به رضاخان مخابره کنند و او را از اجرای این عمل شنیع باز دارند. همچنین قرار بر این شد تا خطبای معروف همچون شیخ مهدی واعظ خراسانی و شیخ عباسعلی محقق در مسجد گوهرشاد منبر رفته و مردم را بیدار و آگاه سازند.

 فراخوانی عمومی برای سخنرانی شیخ بهلول
 برای ایراد سخنرانی شیخ بهلول شامگاه ۱۸ تیرماه فراخوان عمومی داده شد و مردم روز بعد در حرم و مسجد گوهرشاد تجمع کردند. بخت با این شیخ ساده‌زیست همراه نبود و او در عصر ۱۹ تیرماه توسط نیروهای امنیتی شناسایی و در صحن حرم مطهر دستگیر شد. زائران از این اقدام مأموران امنیتی به خشم آمده و مانع بردن شیخ بهلول شدند؛ خادمان حرم هم به وساطت آمدند و برای پایان‌دادن به غائله و عدم بی‌حرمتی به ساحت مقدس علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) این شیخ را به کشیک‌خانه حرم بردند. ساعاتی نگذشت با شورش جمعی از زائران و مجاوران به رهبری نواب احتشام رضوی، شیخ را آزادکرده و او را به مسجد آوردند و بر روی منبر نشاندند و از او خواستند سخنرانی کند.

 ابراز نگرانی بهلول از آزادی‌اش توسط مردم
 بهلول با ابراز نگرانی از آزادی‌اش توسط مردم گفت: «ای مردم کار خوبی نکردید که مرا این‌گونه آزاد کردید. اکنون عملی که شده، ما نباید نرمی نشان دهیم تا حاج‌آقای قمی را آزاد کنند و یا باید احکام اسلام را جاری سازند یا همه کشته شویم». وی در پایان سخنانش از آنها خواست به خانه‌هایشان بروند و با سلاح برگردند. عده‌ای به منازلشان رفتند و بهلول هم با عده‌ای دیگر مسیر تحصن را از مسجد گوهرشاد به صحن نو (صحن آزادی فعلی) تغییر دادند؛ پس از استقرار در مکان جدید، جمعیت تحصن‌کننده آن شب را با خواندن دعا و نیایش سپری کردند بدون اینکه هیچ‌یک از مقامات امنیتی معترض آنها شوند.                                                                                                                                                                                        

 اولین کشتار مردم متحصن در ۲۰ تیرماه
 سکوت مأموران امنیتی و حضور مخفی آنها در جمع متحصنان، عاقبت دیگری را برای جمعیت متحصن مسجد گوهرشاد در روز ۲۰ تیرماه رقم زد؛ با نواختن شیپور نظامی خفتگان بیدار شدند و به مسجد و جمع متحصنان آمدند. مأموران در حلقه متحصنان گیر افتاده و برای دفاع از خود به‌سوی مردم تیراندازی کردند و نخستین شهدای قیام را با شهادت یکصد نفر رقم زدند.

 دومین کشتار عظیم مردم معترض و متحصن مسجد
 کشمکش تحصن و کوتاه نیامدن مردم از اعتراض به زندانی‌شدن آیت‌الله قمی و کشف حجاب یک روز به طول انجامید و عاقبت در آستانه نخستین ثانیه‌های بامداد ۲۲ تیرماه، خشم رژیم پهلوی با کشتار عظیم صدها نفر به سرانجام رسید و قیام چندروزه مشهد با این جنایت هولناک پایان یافت و این جنایت دردناک دوباره خاطره شوم هجوم روسیه را به سرکردگی ژنرال ردکو در سال ۱۲۹۱ شمسی در بارگاه منور امام هشتم (ع) زنده کرد.
گزارشگر: آزیتا ذکاء