خودنمایی هنرهای قدیمی ایرانی در گنجینه ظروف موزه رضوی

به گزارش آستان نیوز، موزه‌ها پیشینه فرهنگی، تاریخی و تمدنی هر کشوری محسوب می‌شوند و صیانت و پاسداری از آثار نفیس آن‌ها در تمامی جوامع از اهمیت خاصی برخوردار است. موزه‌های آستان قدس رضوی نیز با ۱۷ گنجینه تخصصی، از پربازدیدترین موزه‌های ایران به شمار می‌آیند. در این گزارش، شما را با تاریخچه، نفایس و ویژگی‌های خاص یکی از این گنجینه‌ها یعنی گنجینه ظروف موزه رضوی آشنا می‌کنیم.
 

 نمایش ۱۴۰ ظرف نفیس
 با افتتاح اولین موزه حرم مطهر رضوی در سال ۱۳۲۴ شمسی، تعدادی ظروف چینی و فلزی که دارای ارزش فرهنگی و تاریخی بودند، برای نمایش انتخاب شدند. استقبال بازدیدکنندگان از ظروف به‌نمایش‌درآمده موجب شد تا آثار خزانه آستان قدس رضوی برای نمایش ظروف جذاب‌تر و نفیس‌تر طی چندین مرحله توسط کارشناسان خُبره، بررسی و طبقه‌بندی شود.
این اقدامات مشخص کرد که به جز آثار وقفی و نذری، مجموعه بزرگی از انواع ظروف در جنس‌های متنوع با کاربردهای مختلف که در بخش‌های مهمان‌سرا و تشریفات حرم مطهر مورداستفاده بوده، در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. از طرف دیگر، در سال‌های اخیر، تعداد قابل‌توجهی ظروف نفیس؛ از هزاره‌های قبل از میلاد تا عصر حاضر، به این آستان مقدس اهدا شده است. عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی دراین‌خصوص بیان می‌کند: وجود این آثار ارزشمند موجب شد تا در سال ۱۳۷۸ با اختصاص فضایی بالغ بر ۲۵۰ مترمربع، گنجینه‌ای مستقل با محوریت نمایش ظروف در طبقه دوم موزه رضوی افتتاح شود. در حال حاضر نیز، ۱۴۰ ظرفِ نفیس از دوره‌های مختلف تاریخی با کارکردهای متفاوت و جنس‌های گوناگون، در گنجینه ظروف این موزه در معرض نمایش قرار دارد.
 

 آثاری از عصر برنز تا دوره معاصر
 گنجینه ظروف موزه رضوی دارای پنج ویترین جذاب است و سیر هنر سفالگری از ۵ هزار سال پیش تا عصر افشاریه و همچنین هنرهای ساخت انواع ظروف فلزی از جنس طلا، نقره، برنج و مس، ظروف شیشه‌ای، بلوری و میناکاری در آن به نمایش گذاشته شده است. ملک جعفریان با تأکید بر اینکه آثار این گنجینه به بازه، هزاره سوم پیش از میلاد یعنی عصر برنز یا عصر مفرغ تا دوره معاصر تعلق دارد، می‌گوید: از آثار شاخص گنجینه ظروف می‌توان به خمره سفالی، متعلق به عصر برنز اشاره کرد که توسط فاطمه بیگم روح‌الامینی از کرمان در سال ۱۴۰۰ به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده است. این ظرف بسیار نفیس با قدمت ۵ هزار سال، قدیمی‌ترین ظرف به‌نمایش‌درآمده در گنجینه ظروف است.
وی با بیان مشخصات ظاهری ظرف سفالی دست‌سازی با عنوان «ظرف تدفین» که متعلق به عصر آهن است، ادامه می‌دهد: ظرف تدفین را بر اساس اعتقادات آیینی و مذهبی گذشتگان، همراه مردگان به خاک می‌سپردند و در آن گندم، حبوبات و سایر مواد غذایی به‌عنوان توشه مرگ و برای رفع نیازهای جهان دیگر، قرار می‌دادند.
به گفته رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی، «ساعت آبی» از دیگر آثار باارزش گنجینه ظروف و متعلق به هزاره اول پیش از میلاد است. این ظرف سفالی تُنگ مانند، دارای بدنه کروی و از نوع سفال خاکستری است و در قسمت کف آن، یک زائده وجود دارد. احتمالاً با قراردادن این ظرف سفالی در یک ظرف آب و مشخص‌کردن مقدار زمان آب ورودی به این ظرف، مقدار زمان سپری‌شده اندازه‌گیری می‌شده است. ظرف تدفین و ساعت آبی، هر دو باتوجه‌به قدمت و نوع کاربرد آن‌ها، از جمله آثار نفیس گنجینه ظروف محسوب می‌شود.
وی، «جام چهل‌کلید» را که جام تفأّل یا غیب‌گویی نیز نامیده می‌شود و از آن برای فالگیری و طالع‌بینی استفاده می‌شود، یکی دیگر از ظروف کم‌نظیر این گنجینه می‌داند. قدمت این جام مسی به دوره صفوی برمی‌گردد.

 
 چگونگی نمایش آثار جدید
 از ملک جعفریان درباره چگونگی نمایش آثار گنجینه ظروف موزه رضوی نیز می‌پرسم که پاسخ می‌دهد: باتوجه‌به وجود مخزن غنی از آثار نفیس و متنوع، چیدمان آثار گنجینه ظروف در بازه‌های زمانی مختلف طبق برنامه‌ای مدون با نمایش آثار جدید تغییر می‌کند تا ازیک‌طرف، اصل موزه‌داری رعایت شده باشد و از طرف دیگر، آثار به‌نمایش‌درآمده در گنجینه برای بازدیدکنندگان موزه، تازگی و جذابیت داشته باشد.
وی ادامه می‌دهد: به طور مثال، به‌تازگی تمامی ظروف از جنس طلا و نقره مربوط به ویترین اول گنجینه از نمایش خارج و به خزانه برگشت‌داده‌شده است و به‌جای آن‌ها، ظروف بسیار نفیس جدید از جنس طلا و نقره از خزانه تحویل گرفته شده و در معرض دید عموم گذاشته شده است.
این مقام مسئول می‌افزاید: کوزه‌قلیان دوره قاجار، از جنس نقره و طلا، میناکاری شده، سرویس چای‌خوری، ساخت ژاپن، دوران امپراتوری میجی (۱۸۶۸ تا ۱۹۱۲ میلادی) از جنس نقره خالص و سماور نفیس ساخت روسیه از جنس نقره مربوط به ۱۰۰ سال پیش و اهدایی بانو ملوس سامنی، از جمله آثار باارزشی است که به‌تازگی زینت‌بخش گنجینه ظروف موزه رضوی شده است.
علاوه بر نمایش ظروف در این گنجینه تخصصی، در مناسبت‌هایی نظیر عید نوروز از ظروف بسیار نفیسی به‌منظور چینش سفره‌های هفت‌سین در گنجینه‌های مختلف آستان قدس رضوی استفاده می‌شود که این امر نیز به نمایش آثار جدید می‌انجامد.

 
 ارتباط مستمر با اهل پژوهش
 اگرچه امروزه بسیاری از ظرف‌هایی که در این گنجینه به چشم می‌خورد، کاربرد اصلی و اولیه خود را ازدست‌داده، اما همچنان تک‌تک آن‌ها از نظر ساختار، شیوه پخت، تزیینات و کتیبه، پیام‌آور خلاقیت و پایبندی به ارزش‌های متعالی انسانی ایرانیان است و بازدیدکنندگان موزه نیز به آن‌ها توجه خاصی دارند و با علاقه آثار این گنجینه را می‌بینند.
در ادامه، رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی می‌گوید: علاوه بر بازدیدکنندگان زائر و مجاور، پژوهشگران بسیاری نیز بر روی آثار گنجینه ظروف این آستان مقدس به طور ویژه و بنیادی، مطالعه و تحقیق می‌کنند. این موزه نیز ارتباط مستمر و همکاری لازم با پژوهشگران و دانشجویان دارد.
بیشتر آثار گنجینه ظروف موزه رضوی همچون سایر گنجینه‌های این موزه در پرتو سنت‌های نیکوی وقف و نذر و توسط ارادتمندان امام رضا (ع)، در این آستان مقدس به‌یادگارمانده است چنان که ملک جعفریان نیز از اهدایی بودن آثار گنجینه در کنار تنوع بالای ظروف به‌نمایش‌درآمده و نگهداری و نمایش بر طبق استانداردهای موزه‌داری، به‌عنوان وجه تمایز این گنجینه ظروف با سایر گنجینه‌های مشابه کشور نام می‌برد.
وی تصریح می‌کند: همچنین نمایش تعداد قابل‌توجهی ظروف سفالی که از طریق حفاری‌های حرم مطهر رضوی به‌دست‌آمده، در محل کشف آن‌ها یعنی حرم مطهر در قالب موزه، بر جذابیت این گنجینه و آثارش در نگاه مخاطبان آن افزوده است.
گفتنی است، در حال حاضر فرهنگ‌دوستان می‌توانند همه‌روزه، از ساعت ۸ صبح تا ۲۰:۴۵، از آثار گنجینه ظروف در طبقه دوم موزه رضوی (موزه مرکزی آستان قدس رضوی) واقع در صحن کوثر بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع) دیدن کنند.

 
 گزارشگر: آرزو مستأجر حقیقی