نگاهی به تاریخچه آیین‌ها و مراسم‌های عزاداری در دهه پایانی ماه صفر

یک‌بار دیگر به دهه آخر ماه صفر رسیدیم، ماهی که با پیاده‌روی اربعین در عراق آغاز می‌شود و به مراسم عزاداری شام غریبان امام هشتم، ختم می‌شود.
آنچه به جذابیت و عظمت ماه محرم و صفر می‌افزاید، وجود اسناد و مدارکی است که نشان می‌دهد تک‌تک این آیین‌ها و عزاداری‌ها که عاشقان امام رئوف اجرا می‌کردند، تاریخچه‌ مفصلی دارند که در ادامه بخشی از این مراسم و آیین‌ها را که قدمتی بیش از 100 سال دارند معرفی می کنیم.
 

تعزیه‌خوانی و اجرای شبیه‌‌خوانی

به گزارش آستان نیوز، اسناد و مدارک زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی که در ماه‌های محرم و صفر در مشهد مانند برخی از شهرهای کشور در حال برگزاری است، از قدمتی بیش از یک قرن برخوردارند.
آن طور که اسناد رسمی نشان می‌دهد در دوران قاجار که اوج رواج تعزیه‌خوانی بود حسینیه‌ها و تکیه‌های سراسر شهر مشهد، میزبان تعزیه‌خوان‌هایی می‌شدند که برای مصیبت‌های کربلا به میدان می‌رفتند و خود را برای سوگ و شهادت امام هشتم، آماده می‌کردند.
تعزیه‌خوانی روایتی از نمایش‌های مذهبی و سنتی بوده که مصائب اهل‌بیت (ع) به‌ویژه وقایع عاشورا و کربلا را به صحنه می‌آورد و مردم را از نزدیک با آن مواجه می‌کرد.
این هنرنمایشی در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به اوج خود رسید چرا که وی به تعزیه علاقه فراوانی داشت و به دستور وی تکیه دولت ساخته شد و باعث ترویج تعزیه در بین مردم شد.
بر اساس مدارک موجود در دهه اول ماه محرم عهد ناصرالدین‌شاه 300 مجلس مختلف تعزیه‌خوانی در تکیه‌‌ها و حسینیه‌‌های آن دوران برپا بود. با روی کار آمدن رضاخان دوران شکوفایی تعزیه هم به سر آمد و سوگواری‌های ماه محرم محدود و ممنوعیت‌های متعددی برای آن به وجود آمد و به تدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه متوقف شد.
مراسم شبیه‌خوانی هم از جمله مراسم‌هایی است که در سه روز انتهایی ماه صفر برگزار می‌شود، شبیه‌خوانی متحرک در خیابان‌‌های منتهی به حرم مطهر رضوی و شبیه‌‌خوانی ثابت در حسینیه کرمانی‌‌ها و تکیه حوض محمدعلی‌خان اجرا می‌‌شود که موضوع هر دو آنها مربوط به لحظات آخر شهادت امام رضا (ع) با زهر مأمون عباسی است.
صادق همايوني به نقل از كتاب «تاريخ اجتماعی كاشان» ‌ به برگزاری این دو مراسم در عهد کریم‌خان زند اشاره می‌كند و می‌نویسد: «از عهد کریم‌خان زند كه تعزيه‌خوانی و شبيه‌خوانی باب شد، اين كار اگر به‌صورت مجلسی بود كه در تكيه يا هر محوطه وسيعی در زير چادر بزرگي بر پا می‌شد و تعزيه‌خوان‌ها با صدای طبل و شيپور مردم را دعوت و شروع به كار می‌كردند و يا آن كه در ايام عاشورا همراه دسته‌های عزادار، تعزيه‌خوان‌ها هم سواره و پياده در حركت بودند و صحنه‌سازی‌های این‌گونه تعزيه‌های سيار به‌قدری پر طول‌وتفصیل بود كه گاهی عبور آن‌ها از بازار شهر بيش از شش ساعت به طول می‌انجاميد و... .» (همایونی، صادق، 1352، صص 40-41)
 

شمع‌گردانی یا خطبه‌خوانی در شب شهادت حضرت ثامن الحجج(ع)

شمع‌گردانی یا خطبه‌‌خوانی آیینی است که هرساله در شب شهادت حضرت ثامن الحجج(ع) در صحن انقلاب که کهن‌‌ترین صحن مجموعه حرم رضوی است برگزار می‌‌شود. در این آیین خادمان آستان قدس رضوی با تشکیل دو صف در حالی که چراغ لاله‌‌هایی با شمع روشن در دست دارند، دور تا دور صحن انقلاب می‌چرخند و ایام حزن و سوگواری را به پیشگاه حضرت رضا(ع) تسلیت می‌گویند و با قرائت قسمتی از زیارت عاشورا به عزاداری می‌‌پردازند.در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی دو سند مرتبط با برگزاری مراسم شمع ‌گردانی از سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ قمری موجود است. البته شاید شمع‌‌گردانی در سال‌‌های قبل از این نیز انجام می‌‌شده ولی سابقه و سندی از آن در مجموعه اسناد آستان قدس رضوی موجود نیست و با توجه به محتوای اسناد می‌‌توان گفت که شمع‌گردانی احتمالا فقط در شب شهادت امام رضا(ع) برگزار می‌شده است.در این اسناد «سید جواد ظهیرالاسلام» متولی  باشی آستان قدس رضوی به کشیک  نویس و حاجی شعاع ‌التولیه، صاحب جمع روشنایی، دستور تهیه شمع را برای شرکت کنندگان می ‌دهد.براساس اسناد دوره‌های تاریخی موجود در سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی(از دوره صفویه به بعد) می‌توان گفت، خطبه‌خوانی و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت ثامن‌الحجج(ع) رایج بوده است. بنا بر همین اسناد، «حرفه خطیب» از مشاغل رسمی بوده و در برخی از وقف‌‌نامه‌ها نیز برای شخص خطیب مقرری خاص در نظر گرفته شده است. قدیمی‌ترین سند که در آن اصطلاح «باشی» برای خطیب درج شده است، مربوط به سال ۱۲۶۲ قمری است. همچنین قدیمی ‌ترین سند موجود، مربوط به تشکیلات حفاظ و خطبا در تشکیلات اداری و مالی آستان قدس رضوی در سال (۱۰۱۰ هجری قمری) از «امیرمحمد صالح حسینی» با عنوان خطیب آستانه نام برده است.احتمالا مراسم شام غریبان و مراسم شمع‌گردانی از عصر صفوی رایج شده‌‌اند. بزرگ‌ترین تغییر ایجاد شده در این آیین‌ها یکی در متن پایانی خطبه‌‌های خوانده شده در دوران‌ مختلف و پس از شمع‌‌گردانی است که در هر دوره، متن دعا درباره شخص اول کشور به فراخور جایگاه و تناسب آن فرد با دین تغییر کرده است، همچنین وسایل استفاده در اجرای آیین نیز تغییراتی پیدا کرده که از شمع ساده بدون حفاظ تا شمع‌‌های دارای لاله شیشه‌‌ای تغییر پیدا کرده‌‌اند.