فرهنگ بصری زیارت، بخشی از فرهنگ رضوی است

محمدرضا مریدی، در همایش  «هم‌اندیشی ملی بازخوانی مفهومی مکتب هنر رضوی»که از سوی موسسه آفرینش های هنری آستان قدس برگزار شد با بیان این مطلب افزود: زیارت سنتی دیرینه است که در گستره وسیعی از فرهنگ‌ها و ادیان وجود داشته و همچنان در جهان مدرن نیز زائران بسیاری جوینده سفرهای معنوی هستند؛ چه این سفر ها تفریحی و چه زیارتی کعبه و کربلا و مشهد رضوی باشد.

مطالعات فرهنگی زیارت 

وی افزود: مطالعات فرهنگی و انسان شناختی زیارت، به عنوان حوزه پژوهشی پویا در بسیاری از دانشگاه‌های جهان دنبال می‌شود؛ معدود پژوهشگران ایرانی نیز به زیارت به مثابه تجربه فرهنگی پرداخته‌اند؛ همچون مقاله پیمان اسحاقی با عنوان "زیارت مرزگذر به مقصد ایران و دلالت‌های آن" و مقاله شمس آلکس با عنوان «ازمهمانان امام تا خارجیان ناخواسته سیاست زیارت جنوب آسیایی به ایران در قرن بیستم» که هر دو پژوهشگر به اهمیت زیارت به عنوان تجربه فرامرزی و فراملی تاکید می کنند.

 وی تصریح کرد: گزارش‌های متعددی از سفر زیارتی شاهان، همچون گزارش سفر زیارتی شاه عباس صفوی وناصرالدین شاه قاجار، به زیارت مشهد ثبت شده است. هم چنین گزارش‌هایی بر نگارش مکتوب سفر تمرکز دارند در حالی که برخی گزارش‌های سفر تجسمی و تصویری بوده است. مانند طومارهای زیارتی که پیشینه طولانی در ثبت تجسمی سفرهای زیارتی دارد.

 وی ادامه داد: نمونه‌های زیادی از سفرنامه‌های تصویری، به ویژه در قلمرو عثمانی تولید شده و به نوعی یادگاری سفر و سند انجام سفر بودند. گستره طومارهای زیارتی از هندوستان تا مصر، به مقصد زیارت کعبه نجف سامرا و مشهد رضوی است که اولریش مارزولف چند نمونه از طومارهای تصویری را مطالعه کرده است. 

وی با اشاره به اینکه در تابستان ۱۴۰۲ از طرف زائری هندی، طوماری تصویری از سفر مکه تا مشهد، به آستان قدس هدیه داده شد، تصریح کرد: این طومار شامل تصاویر، نقوش، تذهیب و خوشنویسی، از گزارش و گواهی سفر است. اگر این طومار که در مرکز اسناد آستان قدس نگهداری می شود، در اختیار تیم پژوهشی دانشگاه هنر قرار گیرد می‌تواند از جمله نمونه تحلیل و بررسی فرهنگ بصری رضوی باشد. 

وی عکس های زیارتی را از دیگر نمودهای تجسم سفرهای زیارتی که فرهنگ بصری زیارت را ساخته و شکل داده‌اند، دانست و افزود: تجسم بصری سفرهای زیارتی در عکس‌ها، یادگاری‌ها و تصویر سازی‌های طومارنامه‌ها ، آلبوم‌ها و موزه‌ها در مجموع منجر به شکل گیری فرهنگ بصری زیارت می‌شوند؛ همان گونه که فرهنگ بصری زیارت از مشهد رضوی به تدریج شکل گرفته و به بخشی از فرهنگ رضوی تبدیل شده است. 

سید امیر کوشه‌ای، استاد تاریخ هنر دانشگاه ایران نیز در این همایش گفت: درک ما از هنر دوره اسلامی موقعیت ویژه دارد. از یک سو در فضای دانشگاهی و مطالعات نظری ما درباره این هنر غلبه با رویکردهای غربی است و این غلبه صرفا برآمده از خاستگاه‌های دانشگاه در تاریخ معاصر ایران نیست بلکه مفهوم هنر اسلامی به مثابه تأمل و پژوهش مفهومی برساخته از غرب است. از سوی دیگر هنر در مفهوم مدرن آن، خاستگاه‌ها و سیری داشته که نسبت ما با آن چندان روشن نیست.

وی تصریح کرد: درحالی که ما هنوز مبانی نظری هنر دوره اسلامی را به درستی و به نحو فلسفی توضیح نداده‌ایم. 

وی خاطر نشان کرد: اگر تمرکز بر توضیح مبانی نظری هنر دوره اسلامی و نیز نسبت دین با هنر در مفهوم مدرن آن بگذاریم و مقدمات پژوهشی موضوع را از قبیل گرداوری و دسته‌بندی فقرات مرتبط با هنر در کلمات اهل بیت(ع) اخذ و اقتباس آنها در دانش‌های مسلمانان دنبال کنیم مسیر روشن‌تری پیش رو خواهیم داشت.