نگاه ویژه آستان قدس به توسعه حریم حرم مطهر رضوی پس از انقلاب اسلامی 

به گزارش آستان نیوز، حرم امام رضا(ع) سالانه پذیرای بیش از ۳۰ میلیون زائر ایرانی و خارجی است که عاشقانه خود را به این حرم مطهر می‌رسانند تا لحظاتی روحانی و معنوی را در این مکان مقدس سپری کنند؛ بنابراین شایسته و بایسته است که از همه لحاظ برای این زائران بهترین‌ها فراهم باشد و آرامش و عبودیت یکجا پیشکش آنان گردد.
پس از انقلاب اسلامی مسئولان آستان قدس رضوی توجه بسیار ویژه‌ای به توسعه حرم امام رضا(ع) داشته‌اند و شاهد آن اقدامات چشمگیری است که در بخش‌های مختلف اجرا شده است. 
به‌غیراز دو صحن کهنه و نو، تمامی صحن‌های بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، پس از انقلاب ساخته شده است، به‌طوری‌که فضای زیارتی حرم که پیش از انقلاب ۱۲۰ هزار مترمربع وسعت داشت، اکنون به حدود یک میلیون مترمربع فضای باز و سرپوشیده رسیده و قریب به ۱۰ برابر شده است.
افزون بر آن، اقدامات متعددی نیز در زمینه آسان‌سازی دسترسی زائران و مجاوران به حرم مطهر و انجام زیارت صورت‌گرفته است. 
به عبارتی، حفاظت از هنر و معماری در حرم مطهر رضوی در کنار اجرای طرح‌های توسعه‌ای برای ارتقای سطح خدمات‌رسانی، همواره یکی از راهبردهای مهم و اساسی در آستان قدس رضوی بوده است.
هم اکنون نیز فعالیت‌های عمرانی حرم مطهر رضوی در بخش‌های مختلف سطحی و زیر سطحی در حال انجام است که در ادامه به مهم‌ترین ساخت‌وسازها که برخی از آنان، تازگی  به بهره‌برداری رسیده، پرداخته می‌شود.
 

زیباسازی نمای ضلع قبله حرم رضوی

بعد از اتمام پروژه بزرگ صحن جامع، فضای بیرونی آن و در امتداد ورودی باب‌الرضا(ع) تا باب‌الجواد(ع)، نمایی آجری با دیواره‌هایی خاکستری خودنمایی می‌کرد که بدون هیچ آرایه‌ای، حس وجود یک پروژه نیمه‌کاره را در منظر زائر القا می‌کرد.
 فضایی که پرتردد‌ترین مسیر به حرم مطهر محسوب می‌شد و بیش از 35 درصد زائران از این مسیر تردد می‌کردند.
ازاین‌رو یکی از دلایل اصلی اجرای این پروژه، بحث زیباسازی این محوطه با حدود ۴ هزار و ۲۵۰ مترمربع زیربنا و زیباسازی و اجرای بیش از ۸ هزار و ۵۰۰ مترمربع نماسازی و حدود ۱۳ هزار و 500 مترمربع کف‌سازی مربوط به بام و محوطه بود که به عنوان نمای اصلی مواجهه زائر با بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، قرار گرفته است.
این نماسازی شامل ساخت چندین ایوان در جداره‌های اصلی حرم مطهر و در محدوده موردنظر است که ارتفاع ایوان مرکزی 26 متر و ارتفاع 2 ایوان‌ جانبی هر کدام 10 متر در نظر گرفته شده است.
در ایوان مرکزی ترکیبات فاخر آجر و کاشی نقش بسته و همچنین اسماء مقدس الهی در کتیبه‌های مدور لچکی‌ها، ایوان را منقش ساخته است.
 در جای جای ایوان،کتیبه های متعدد به خط بنایی،به سنت پیشین ایوان سازی احترام گذاشته و از مضامین صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و ذکرحضرت امیرالمومنین علی (ع) نیز در آن استفاده شده است.اما نگین این ایوان، کتیبه آیه الکرسی بوده که با روش آجرتراشی ساخته شده و کتابت آن با الهام از کتیبه مدرسه نظامیه به خط کوفی تزیینی صورت‌گرفته است و صلوات خاصه حضرت رضا (ع) هم در زیر دور کتیبه کوفی به خط بنایی، نگاشته شده است.
در این پروژه علاوه بر زیباسازی نما، فضا آرایی و المان‌هایی همچون احداث آب‌نما در مقابل ایوان اصلی قبله در دستور کار قرار گرفته که برای ایجاد تلطیف و تلفیق حس روحانی در این محیط از عناصری همچون نور، آب ‌و رنگ در معماری اسلامی استفاده شده است.
 میزان مساحت حوض جانمایی شده به‌قدری است که از فاصله دور انعکاس ایوان اصلی، در آب مشاهده می‌شود.
در این پروژه، سایه‌ساری از امتداد ورودی باب الجواد(ع) به سمت ورودی باب الرضا(ع) اجرا شده که علاوه بر ایجاد سایه برای رهگذران، موجب تعیین مسیر و مشخص‌شدن ورودی‌ها و خروجی‌ها و ایجاد فضاهای خدماتی نیز می‌شود. 
این مسیر یادآور مسیر راسته‌بازار به‌عنوان مسیر تاریخی کوچه حوض نو بین محله عیدگاه و عرصه میدان سرسنگ بوده که تداعی‌کننده مسیرهای تاریخی تشرف به حرم مطهر رضوی است.
در این مسیر فضاهای خدمات «پیش از تشرف»  همچون اتاق‌های امانات، خدمات صندلی چرخ‌دار، امانات چادر، دسترسی به سرویس‌های بهداشتی و ... نیز پیش‌بینی‌شده و  درمجموع در این پروژه، حدود  1500 مترمربع فضا  و 19 غرفه خدماتی  برای رفاه حال  زائران بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) فراهم شده است.
کار زیباسازی نمای ضلع قبله حرم مطهر رضوی که دارای ویژگی‌های ارزشمند هنری و معماری اسلامی است از مرداد سال 1402 آغازودر آبان به بهره‌برداری رسید.
 

افزایش فضاهای زیارتی مسقف

علاوه بر حفظ و نگهداری ارزشمند و گرانبهای معماری حرم مطهر که جزو وظایف و اولویت‌های سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی است، ایجاد و توسعه فضاهایی جهت تسهیل امر زیارت برای زائران در کناراماکنی که بتواند کارکردهای فرهنگی، عبادی و سیاسی در حرم مطهر را توسعه دهد نیز، در اولویت‌های برنامه‌های این سازمان، قرار دارد.
برای ایجاد این فضاها محدودیت‌های اساسی از جمله غیرممکن‌بودن توسعه افقی حرم مطهر وجود دارد و یکی دیگر از این محدودیت‌ها سلسله‌مراتب تشرف که از قدیم تعریف شده مانند بست، صحن و رواق است که باید این الزام را در توسعه فضاهای زیارتی، در نظر بگیریم.
واقعیت این است که از مساحت بالای یک میلیون مترمربع در حرم مطهر، تنها 4 و هفت دهم درصد آن مسقف است و از این مقدار 2 و چهار صدم در همکف و 2 و سه دهم درصد در فضاهای زیر سطحی قرار دارد که این مقدارفضا، با توجه به حضور خیل زائران در مناسبت‌ها و ایام خاص، پذیرایی ازآنان را سخت کرده است.
 برای حل این مشکل دو برنامه‌ریزی تدوین شده است، یکی در کوتاه‌مدت که با رعایت سلسله‌مراتب تشرف، بتوان فضاهای موجود در حرم را مسقف کرد و در افق بلندمدت مابقی فضاهای حرم مطهر که در حال حاضر فضاهای غیرزیارتی هستند را با تدابیری به لبه مَفصل حرم مطهر منتقل کرد و این فضاهای غیرزیارتی را، در اختیار فضاهای زیارتی قرارداد.
با بررسی‌های انجام شده توسط کارشناسان و نخبگان استانی و کشوری قرار بر انتخاب پوشش صحن جمهوری در نیمه جنوبی به مساحت 3 هزار متر مربع و اتصال به بافت زیر سطحی رواق‌ها در قسمت جنوبی به مساحت 2 هزار متر که رواقی به مساحت 5 هزار متر مربع را فراهم می‌آورد، مورد تایید قرار گرفت که عملیات اجرایی احداث این پروژه که به نام صحن امیرالمومنین(ع) نام گرفته به صورت رسمی از سال 1402 آغاز و قرار است در مدت 2 سال، کار احداث آن به اتمام برسد.
در این پروژه، فضای زیارتی بام را هم خواهیم داشت که یک صحن بامی به مساحت 3 هزار متر مربع در آنجا احداث خواهد شد و در ضلع شمالی رواق هم ، صحن جمهوری به صورت چهار ایوانی خواهد بود.
با احداث رواق امیرالمؤمنین(ع) 4/16 دهم درصد به فضاهای زیارتی همکف حرم مطهر رضوی اضافه خواهد شد و با احداث فضای زیر سطحی رواق شیخ بهایی نیز، چیزی حدود 35/0 درصد به فضاهای زیارتی مسقف زیر سطحی بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) اضافه خواهد شد که با اجرای این دو پروژه، روی‌هم‌رفته 26 درصد به فضاهای هم‌سطح و زیر سطحی حرم مطهر اضافه می‌شود.
 

معرفی یکی از پروژه‌های مهم حرم مطهر

پروژه توسعه زیرسطحی بست شیخ بهایی نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه عمرانی حرم یکی دیگر از پروژه‌های مهم حرم مطهر است که مابین صحن غدیر و صحن قدس با زیربنای ۴۳ هزار مترمربع و باهدف افزایش فضای زیارتی سرپوشیده و اتصال به رواق‌های زیرسطحی مجموعه سرداب و مدفن در حال اجراست که شامل رواق زیرسطحی به مساحت ۸ هزار مترمربع، وضوخانه و سرویس بهداشتی و قبور طبقاتی خواهد بود.
این پروژه در دوطبقه منفی شامل بهشت ثامن‌الائمه(ع) و رواق زیارتی و در طبقات بالاتر، رواق سطحی به همراه فضاهای خدماتی نظیر کتابخانه اهل‌بیت(ع) در نظر گرفته شده است.
در پروژه‌ای به این وسعت، پیش‌بینی اقامت 16 هزار زائر به همراه 160 چشمه سرویس بهداشتی در نظر گرفته شده و راه‌های مواصلاتی در طبقه منفی برای رفاه حال زائران مهیا شده و از طرفی این پروژه، رواق دارالمرحمه را به رواق دارالحجه متصل کرده و نقطه برجسته این رواق، حیاط مسجد گوهرشاد است.
این پروژه از سال 93 آغاز شده و در حال حاضر به مرحله تحکیم‌سازی فضاها رسیده است و پیش‌بینی شده تا پایان سال 1403 به بهره برداری برسد.
 

تجمیع موزه‌ها

موزه آستان قدس در جوار بارگاه نورانی امام رضا(ع) گنجینه و رنگین کمانی تاریخی و مذهبی است که در آن از دست خط ائمه اطهار(ع) تا فرش‌هایی نفیس از دوره صفوی تا دوران معاصر به نمایش گذاشته شده است.
 این موزه‌ یکی از مجموعه‌های بزرگ موزه‌ای در ایران است که بناهای تاریخی آن، جلوه‌گر 8 قرن تزیینات و معماری دوره اسلامی و اشیای تاریخی آن، نشان‌دهنده انواع هنرها و صنایع‌دستی ساخته شده در ۱۰ قرن گذشته است.
موزه‌ آستان قدس رضوی در ۵ ساختمان جداگانه با ۱۶ گنجینه تخصصی شامل آثار تاریخی حرم مطهر، اشیای تاریخی وقف و اهدا شده همچون نسخ خطی قرآن، سکه‌ها، فرش‌ها، مدال‌های اهدایی، تمبرها، هنرهای تجسمی، ظروف قدیمی، سلاح‌های تاریخی و ... است که سالانه میزبان بیش از 1 میلیون بازدیدکننده است.
وجود بیش از 9 هزار شئ تاریخی و فضایی محدود به 12 هزار مترمربع موجب شد تا بسیاری از آثار تاریخی موجود در موزه‌های آستان قدس فرصت نمایش در مقابل دیدگان علاقه مندان به فرهنگ و تاریخ اسلامی و ایرانی را،پیدا نکنند. 
در این راستا، آستان قدس رضوی که همواره بر توسعه موزه‌‏ها و تحول بنیادین در ارائه این آثار به جامعه مخاطبان و تکریم واقفان تاکید داشته در اقدامی مهم باهمت خادمان رضوی در سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر، دست به توسعه چشمگیر موزه‌های رضوی زده و در محلی جدید، پروژه بزرگ ایجاد موزه جامع رضوی را بر مبنای جدیدترین استانداردهای این حوزه کلید زده است تا پس از پایان پروژه، همه موزه‌های حرم مطهر رضوی به محل جدید منتقل شوند. 
این طرح با گستره حدود ۱۴ هزار مترمربع و زیربنای ۸۰ هزار مترمربع در ۲ طبقه فوقانی، یک‌طبقه همکف و چهارطبقه زیر زمین لحاظ شده و با روش‌های مختلف، بحث‌های فرهنگی را درون خود جای‌داده، طوری که مردم با فضای معنویت مواجه باشند؛ همچنین بنای معماری آن مجموعه حرم را تحت‌تأثیر قرار نداده است.
فضای موزه جامع امام رضا(ع) در مجاورت حرم مطهر و خارج از فضای زیارتی حدفاصل باب الرضا(ع) و باب الکاظم(ع) با امکان دسترسی ورود و خروج هم از داخل حرم مطهر و هم داخل معبر شهری، پیش‌بینی شده است. 
اجرای این ابرپروژه به صورت فازبندی شده است که طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، کار‌های زیرساختی آن تا سال ۱۴۰۴ به اتمام می‌رسد و تا سال 1407 به صورت کامل آماده بهره برداری می شود.اعتبار فعلی در نظر گرفته شده برای ساخت موزه جامع رضوی 450 ‌میلیارد تومان می‌باشد.
 

زیباسازی و به‌سازی زیرگذر

هنوز هم خیلی‌ها از کاری که در زیرگذر حرم مطهر رضوی به ثمر نشست، به‌عنوان یک دستاورد بزرگ یاد می‌کنند و اجرای این طرح را از بزرگ‌ترین کار‌های خدماتی و عمرانی آستان قدس رضوی در دوره معاصر و تلاش چندین ساله گروهی از مهندسان و کارشناسان مسائل شهری می‌دانند. 
ساخت زیرگذر حرم مطهر رضوی را باید یکی از مهم‌ترین نمادهای توسعه حرم امام رضا(ع) بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دانست که در دهه 60 کلید خورد. 
فضایی حلقوی که مرکز آن بر مرکز گنبد مطهر منطبق شده و اجرای آن در آن روزگار، در ایران بی سابقه بود. 
اگر دقیق محاسبه کنیم، اجرای این زیر گذر در سال ۱۳۶۳ آغاز و در سال ۱۳۷۲ به بهره برداری رسید، تا بتواند ترافیک اطراف فلکه حضرت را سامان دهی کند.همچنین اجرای این طرح توانست چهار خیابان اصلی شهر مشهد یعنی طبرسی، شیرازی، نواب صفوی و امام رضا(ع) را به هم مرتبط  کند. از آن‌ سال‌ها تاکنون، تقریباً هیچ‌گونه عملیاتی در زیرگذر انجام نشده و پس از سه دهه، آستان قدس رضوی تصمیم بر اصلاح و بهسازی این شریان اصلی شهر در کنار پارکینگ‌های زیرسطحی اطراف زیرگذر گرفته تا عبور و مرور راحت‌تر، امن‌تر، باکیفیت‌تر و زیباتری را برای زائران و مجاوران فراهم کند.
باگذشت زمان به دلیل افزایش حجم ترددها در زیرگذر حرم مطهر و تبدیل‌شدن این مسیر به معبری عمومی و اصلی برای تردد و از سوی دیگر با افزایش استفاده از فضای پارکینگ‌ها شاهد افزایش آلاینده‌ها در هوای این محدوده مسقف هستیم و لازم بود تا برای انجام تهویه مناسب‌تر این فضا تصمیم‌های جدی گرفته شود. 
بر همین مبنا موقعیت قرارگیری دستگاه‌های تهویه قبلی یا همان جت فن‌ها به صورتی تغییر یافت تا هوای آلوده به ورودی و خروجی‌های زیرگذر هدایت و موجب تهویه باکیفیت‌تر شود. 
همچنین در زیرگذر حرم مطهر رضوی برای جلوگیری از پراکندگی و مدیریت هوای آلوده و دود ناشی از تردد خودروها و مدیریت بهتر تصفیه هوا در پارکینگ و زیرگذر باتوجه‌به طراحی انجام شده دو فضای پارکینگ و زیرگذر با اجرای 14 هزار متر مربع دیوار از یکدیگر جدا شدند تا امکان تهویه مجزا و بهتر هوا فراهم شود.
از سوی دیگر، باتوجه‌به ترافیک بالایی که گاهی اوقات در این معبر ایجاد می‌شود در طرح جدید عمرانی زیرگذر تصمیم بر به سازی و اصلاح علائم و بار ترافیکی برای مدیریت روان‌تر عبورومرور در این مسیر گرفته شد. 
آرام‌سازی مسیر و کاهش سرعت مبنا از 60 به 40 کیلومتر بر ساعت، همچنین بهبود و نوسازی کامل آسفالت، خط کشی جدید مسیر، اصلاح نورآرایی، ارتقای ایمنی در زیرگذر برمبنای جدیدترین استانداردها، ایجاد مسیرهای دسترسی خدماتی و اورژانسی و اصلاح هندسی مسیرهای ورود و خروج براساس جدول کشی جدید، در دستور کار قرار گرفت و تابلوهای اطلاع‌رسانی مسیرها و تابلوهای ایمنی جدیدی مبتنی بر استانداردهای روز در تمامی مسیر، نصب شد. 
نصب المان‌ها و نقوش هنری در دیواره‌های زیرگذر همچون طرح اسلیمی، المان محرابی، ستون کاربندی و ... از دیگر اقداماتی است که برای زیباسازی و اجرای طرح‌های هنری در این مسیر، پیش روی زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی ایجاد کرده است.