هوایی همیشه بهشتی در این حرم جریان دارد 

به گزارش آستان نیوز، خنک‌کردن هوا در تابستان و گرم‌کردن فضای حرم رضوی در زمستان‌ها تاریخی دارد شنیدنی و خواندنی.
زائر که از راه می‌رسد، شوق حضور دارد و گرمای وجودش را از امام می‌گیرد؛ در این تردیدی نیست، اما این سؤال در ذهن هر زائر و مجاور ایجاد می‌شود که چگونه هوای حرمی با وسعت یک میلیون متر مربع در فصل‌های سردوگرم سال همیشه اردیبهشتی است و خاصه برای مطبوع نگه‌داشتن هوا در قدیم از چه وسایلی استفاده می‌کردند؟
استناد به اسناد تاریخی برای پیدا کردن سرنخی درباره این سؤال به سراغ اسناد و منابع تاریخی می‌رویم. 

آن‌طور که منابع تاریخی روایت می‌کنند و بر اساس یک نمونه از این اسناد که مربوط به سال ۱۳۳۷ خورشیدی است، این طور آمده است: «اداره کارپردازی آستان قدس رضوی مقدار ۳۵/۳۸۰ تن زغال سنگ در سال ۱۳۳۶ به انبار کارپردازی و اداره تشریفات به شرح اداره دارالتولیه: ۲۹ ‌تن و ۳۸۰ ‌کیلوگرم و اداره تشریفات ۶۰۰ تن، تحویل گردیده است که یک نسخه بارنامه‌های مربوطه نزد آن اداره موجود است: «خواهشمند است دستور فرمایید مبلغ ۳ میلیون و ۷۸۰ هزار و ۶۰ ‌ریال را که بهای آن را محسوب و سند هزینه مربوطه را جهت ثبت حساب‌جاری این شرکت در  اختیار اداره حسابداری آستان قدس قرار دهند. شرکت معادن خاور مشهد».
در سند دیگری که مربوط به سال 1344 می‌شود داستان حکایت از این دارد که برای گرمایش بخاری‌ها، نفت خریداری می‌شده است.
 در این سند از سه نوع بخاری میله ای، دیواری، معمولی و چراغ‌های توری و علمدانی نام برده که گویا در سالن تشریفات، مهمان سرا، بیمارستان، دارالتولیه، خزانه، موزه و دیگر زیر مجموعه‌های آستان قدس تعبیه شده بوده و با نفت کار می‌کرده  است، اما جالب این جاست که در این سند، خطی که دلیلی بر استفاده مستقیم بخاری در داخل رواق‌ها باشد دیده نمی‌شود.
 

تا دهه ۴۰ تأسیسات سرمایشی و گرمایشی نداشتیم

به غیر از منابع استنادی، به سراغ تاریخ شفاهی زنده آستان قدس رضوی «مهندس‌رضا دیشیدی» هم می‌رویم؛ کسی که علاوه بر معماری، سال‌ها مهندس ناظر و مجری پروژه‌های تأسیساتی حرم بوده است. 
آن‌طور که او درباره تأسیسات و چگونگی سرمایش و گرمایش حرم درگذشته بازگو می‌کند به سؤال‌ها این‌گونه پاسخ می‌دهد: «حرم مطهر تا دهه ۴۰ تأسیسات سرمایشی و گرمایشی نداشت و این خود چند دلیل دارد.  ابتدا اینکه حرم آن قدر وسعت نداشته است که برای گرمایش آن به مشکل بر بخورند. ما در دهه ۴۰ تنها هفت رواق داشتیم؛ بنابراین همان جمعیتی که می‌آمده، وقتی جمع می‌شده اند، خود سبب تولید گرما می‌شده‌اند. شب‌ها هم در‌های حرم را می‌بسته اند و کسی حضور نداشته است که سرما بخورد، همچنین جمعیت مشهد در روزگاری که از آن حرف می‌زنم، خیلی کم بوده است».
 

سرمایش با چند کولر آبی 
دیشیدی در ادامه با تأکید بر اینکه در حرم بیشتر دغدغه سرد کردن فضا را داشتیم تا گرم کردن آن، این طور توضیح می‌دهد: «حرم همیشه در تابستان‌ گرم بود و به همین دلیل، هم زمان با ورود برق به مشهد از پنکه‌های سقفی استفاده می‌شد که مربوط به عهد قاجار(دوره مظفر الدین شاه) است. پس از این، توانستیم چند کولر آبی را بالای گنبد تعبیه کنیم و از طریق جریان آب سرد در داخل آن‌ها، هوای سرد را به‌وسیله دریچه‌ها و منافذی که دور گنبد هستند، به داخل بفرستیم. علاوه بر همه آنچه گفته شد، معماری این مکان مقدس، طوری است که ما را با مشکل روبه رو نمی‌کرد؛ چون دیواره‌های حرم قطور و عموماً دو پوش تا سه پوش لایه هستند و به‌هیچ‌وجه سرما به آن‌ها نفوذ نمی‌کند. سوای این، بر در‌ها و دریچه‌ها در قدیم، فرش‌های ضخیم دو  رو بافتی به صورت پرده، می‌آویختند تا از ورود و خروج هوا جلوگیری شود. این نکته را هم بگویم که آن دوران در فصول سرد، مجمر‌های بزرگی را پر از زغال گداخته می‌کردند و در زاویه‌های مختلف حرم قرار می‌دادند، البته این همیشگی نبود و فقط در مواقع و مراسم خاص اتفاق می‌افتاد».
به گفته دیشیدی، در این زمانه، نه تنها در حرم، که در هیچ جای کشور، تهویه مناسب در مکان‌هایی ازاین‌دست وجود نداشته است: «سرمایش تنها با همان کولر‌های آبی بود، ولی وسیله گرمایشی نداشتیم. البته در آن دوران بخاری بود، ولی در حرم استفاده نمی‌شد؛ زیرا با توجه به جمعیت زائر و مجاوری که می‌آمدند، اگر آتش سوزی می‌شد امکاناتی برای مهار آن نداشتیم؛ بنابراین استفاده از این وسیله، کاری خطرناک و ناشدنی بود و ما هم هرگز انجامش ندادیم».

قدمت نخستین موتورخانه
او تعریف می‌کند که قدمت نخستین موتورخانه حرم به اواخر دهه ۴۰ و پس از توسعه حرم در دوره ولیان می‌رسد: «برای نخستین بار با شرکتی به نام «شعله خاور» قراردادی بستیم.این شرکت، تأسیسات کوچکی را اجرا کرد؛ به این صورت که یک موتورخانه زیر سالن تشریفات ساختیم و از آنجا، لوله‌های آب گرم و سرد را تا بالای گنبد کشاندیم، سپس دستگاه‌های هواساز را بالای پشت‌بام نصب کردیم و از  طریق دریچه‌هایی که هنوز هستند و کاربرد دارند، هوای سردوگرم را بسته به فصل سال، به داخل رواق‌ها فرستادیم و حرم مطهر به این صورت از دهه ۵۰ دارای وسیله گرمایشی سرمایشی شد. از کف حرم اصلاً ممکن نبود و هنوز هم نمی‌شود برای کانال‌کشی آب گرم و سرد استفاده شود؛ زیرا کف حرم مزار متوفیانی است که از قدیم در این مکان دفن شده اند، وگرنه ما قصد داشتیم کانال کشی را از کف انجام دهیم؛ چرا که گردش هوای سرد به گرم از پایین‌به‌بالا انجام می‌شود».
 

تحولاتی که ایجاد شد 

این تأسیسات تا اواسط دهه ۷۰ همین طور باقی می‌ماند. در این دهه با توسعه عظیم فضای حرم، تصمیم بر این می‌شود که تحولاتی در تأسیسات حرم نیز ایجاد شود. 
دیشیدی می‌گوید: «در این دوره، دو موتورخانه عظیم دیگر ساختیم که یک کانال انرژی کف زیرگذر حرم ساختیم که تمام لوله کشی آب سردوگرم از این کانال لوله کشی حرکت می‌کند.
البته ساختمان‌هایی مانند کتابخانه و دانشگاه، موتورخانه جداگانه دارند. این دو موتور خانه در سمت صحن کوثر با حدود ۵ هزار مترمربع قرار دارد و تقریباً ۶ ‌ سالی هم زمان برد تا پا بگیرد. این نکته را هم توضیح دهم که همه این تأسیسات را مهندسان ایرانی ساختند و وسایل را از کشور‌هایی مانند ژاپن خریداری کردیم و خودمان در داخل ساختیم».