معماری مکان‌های زیارتی، با ظرفیت وجودی زائران، پیوندی عمیق دارد

 به گزارش آستان‌نیوز، نشست تخصصی «تأثیر سنت زیارت بر معماری حرم مطهر رضوی» در قالب سلسله نشست‌های مکتب هنر رضوی، با حضور علاقه‌مندان به هنر و حکمت معماری اسلامی در سالن مؤسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی قم برپا شد.
دکتر زهرا مقدادی (دکترای حکمت هنرهای دینی) در این نشست پیرامون ارتباط هنر و معنویت و چگونگی تاثیر سنت زیارت در معماری آئینی گفت: معماری آیینی، آرامگاهی و زیارت‌‌گاه‌ها از جمله نمادهای تمدنی بشر هستند که علاوه بر هنر و معماری، با تاریخ و فرهنگ عامه مردم و ظرفیت وجودی و قلبی زائران، پیوند عمیقی پیدا می‌کنند. در نتیجه وقتی می‌خواهیم این نسبت‌سنجی بین کم و کیف را برقرار کنیم، با اساس و تعبیری تحت عنوان معماری زیارت مواجه می‌شویم، که از سه مؤلفه سنت زیارت، انسان به عنوان زائر، مزور و خود معماری تشکیل شده است.
وی با اشاره به اینکه معماريِ زیارت، گونه‌اي مهم ازمعماري آیینی و مذهبی است که بـا تمرکز بـر معماري، ازمنظري بینا رشته‌اي قابلیت پژوهش دارد، تصریح کرد: زیارتگاه، به ویژه حرم ومضجع اهل بیت(ع) با قدرمطلق قراردادن مفهوم «پیش آستانگی» ، در برهم کنش «زیارت»و «معماري» سعی دارد با طرح پرسش: «چگونگی تأثیر سنت زیارت برمعماري زیارتگاه»، به بررسی معنامندی معماري حرم از آیین و مناسک زیارت، بپردازد.
وی افزود: مباحث فرهنگی، قومی، حاکمیتی و داشـتن سنت‌هاي دیرینه زیارت و معماري در طول تاریخ، از دلایل مهم توسعه و تکمیل معماري بارگاه امـام رضا(ع) است. 
تا جایی که این مجموعه معماري زیارتگاهی بـا سلسـله مراتب متعددش در زمره گونه‌شناسی‌هاي منحصربه فرد در «مقبره سازي یادمـانی» جهان، نام گرفته است.
 سلسه مراتب موجود در معماری زیارت از آداب تشرف زیارت تا کالبد زیارتگاه، سبب اهمیت یافتن و تقویت مفهوم حریم‌ها، کیفیت فضاها و به ویژه مفاهیم آستان و آستانگی، است. 

تاثیر معماری بر آداب عامیانه زیارت
این پژوهشگر با بیان اینکه سنت زیارت برروی معماری تأثیر گذار بوده و معماری بر آداب عامیانه زیارت تاثیر گذاشته است، خاطرنشان کرد: مطابق با نظریه «مناسک‌گذار» یا روش‌شناسی کار ، یک مرز و آستانگی در تمام ورودی‌های معمارانه، معابد و نیایشگاه‌ها وجود دارد؛ یعنی کسی که می‌خواهد وارد شود، براساس این مناسک گذار، هر مرحله از مراحل سه‌گانه یعنی پیش آستانگی، آستانگی و برون آستانگی کار شده است که باید متناسب با روش شناسی فرهنگی، این تطبیق انجام شود.
 مراحل تشرف و سلسله مراتب زیارت شامل نیت و غسل زیارت و کنده شدن از موطن و دیار و پاي به راه سفر گذاشتن تا حضور در شهر ، قصد زیارت و طی کردن کوي و برزن‌ها و خیابان‌ها و به آستان و آستانگیِ حریمِ حرم پاگذاشـتن، بر مراتب سه‌گانه گذار زائر ، تاثیر گذاشته است.
مقدادی اظهار کرد: آداب زیارت برای بیشتر امامان از ائمه قبلی نقل شده و بین آنها اصولی مشترک وجود دارد. 
مراحل گذار و سلسله مراتب زیارت، بارها و بارها توسط امامان نسبت به ائمه قبل از خودشان نشان داده و بر آن تاکید شده است. 
وی ابراز کرد: از قرن هفتم هجری و در دوران مأمون عباسی، زیارت به شکل سنتی از مضجع حضرت علی(ع) که در ابتدا مخفی بود و نزدیکان و دوستان از آن اطلاع داشتند اتفاق می‌افتد و بعدها این زیارت به زیارت سنتی که الان می بینیم، بیشتر  اتفاق می افتد.

 ارتباط زیارت با معرفت 
مقدادی تاکید کرد: معنای زیارت در فرهنگ لغت به معنی دلالت بر مفهوم عدول، برگشتن از چیزي و تمایل به چیـز دیگر وجود دارد، در حقیقت گویی زائرهنگام زیارت، از «غیر »روي گردان شده، به زیارت شده تقرّب می جوید. 
وی ادامه داد: زیارت در اصطلاح «قصد کردن زیارت شده، همراه با اکرام و تعظیم قلبـی و انـس روحی به او و رفتن به قصد تعبد و کمال اسـت» و در اصطلاح دینی، زیارت به معنای دیدار کسی یا چیزی با قصد قلبی بوده که در آن تاکید به میل قلبی و تحول وجودی شده است که این تحول وجودی، بدون شناخت و معرفت حاصل نمی‌شود.
 یعنی علاوه بر حرکت حسی، قلب نیز بدان مقصود و گرایش جدی داشته باشد و با اکرام همراه باشد‌.
 کسی که هیچ شناختی نسبت به امام خودش نداشته باشد، ممکن است در مراتب بالا  تعظیم قلبی برایش اتفاق نیفتد.

توسعه حرم مطهر رضوی در طول قرن‌ها
مقدادی با تاکید بر اینکه در کتاب‌های تاریخی و روایی به قبر امام هشتم(ع) اشاره شده است، اظهار کرد: احمدبن ابی یعقوب در کتاب «البلدان» در قرن سوم هجری نوشته که امام رضا(ع) در قرن دوم هجری در سناباد توس از دنیا رفته‌اند و در یک باغ بزرگ در کنار مزار هارون الرشید در خانه‌ای که موسوم به حمید بن قحطبه بوده ایشان رادفن کردند. شیخ صدوق نیز در کتاب «عیون الاخبار الرضا(ع)»، همین مطالب را بیان می‌کند وعلاوه بر آن، از برقراری سنت زیارت جمعی و مجالس علمی در مرقد امام رضا(ع) گزارش می‌دهد که شیخ صدوق با شاگردان خود از ری به مشهد فعلی یا سناباد قدیم می‌رفتند واملای حدیث داشتند.
وی  اضافه کرد: ذیل نکات ارائه شده در این کتاب مشخص می‌شود که مرقد امام رضا(ع) از قرن دوم تا چهارم به حرم کوچکی تبدیل می‌شود که خادم و کلیددار داشته است و در ادامه، در طول قرن‌ها، شکل‌گیری مشهدالرضا(ع) وحرم امام رضا(ع) آغاز می‌شود و با اسکان مردم، مرکزیت امروزی آن، به این شکل، صورت می‌گیرد.
مقدادی ادامه داد: قبه‌ای که از آن یاد می‌شود به نظر می‌رسد چهار طاقی گنبدداری، از یک مجموعه کوچک بوده که در آن مجالس علمی برگزار می‌شده است.
 کم کم شکل وشمایل حرم و دایره شهری در قرن چهارم هجری شکل می‌گیرد و می‌توان گفت بحث زیارت از قرن سوم با شهر شدن نوغان، اتفاق می‌افتد. 
این پژوهشگر تاکید کرد: درکتاب تاریخ بیهقی در قرن پنجم نیز ذکر شده است که، مرقد امام رضا(ع) شامل مسجد، مناره،گنبد، بقعه و سرداب بوده است.
 در قرن هشتم نیز حمد الله مستوفی نیز می‌گوید: به دلیل وجود مرقد امام، نوغان تبدیل به شهر می‌شود. 
وی افزود: ابن بطوطه نیز در کتاب خود به وجود تزئینات کاشی‌کاری شده مرقد امام رضا(ع)، ضریح چوبی، پرده، فرش، چراغ‌های آویزان از سقف که قندیل‌های نقره بودند و شکل‌گیری مجموعه مسجد و مدرسه با تزیینات و وجود یک در ورودی به بقعه اشاره می‌کند که، محل زیارت اهل تشیع و تسنن بوده است.
وی با اشاره به اینکه بعد از قرن هشتم و روی کار آمدن ایلخانان مغول، توسط گوهر شاد خاتون به دلیل ارادت خاص به امام رضا(ع)توسعه زیادی از حرم به شکل امروزی در صحن‌های مختلف به ویژه در ابنای اولیه می‌بینیم که، همه آن‌ها موقوفه بوده‌اند، خاطر نشان کرد: از این مرحله به بعد مرقد امام رضا(ع) جایگاهی برای زیارت عرفای خاص نیست و عملا یک مجموعه زیارتی رقم می‌خورد. 
در زمان صفویه و قاجار نیزحرم مطهر رضوی به دلیل وجود شیخ بهایی و شاه عباس توسعه زیادی داشته است و طلا کاری گنبد، ایجاد خیابان بست بالا و پایین، انجام می‌شود.