کتابخانه و موزه ملی ملک، شاهکار فرهنگی بزرگترین واقف معاصر ایران

این بزرگمرد، موقوفات بسیاری را وقف آستان قدس رضوی کرده است که کتابخانه و موزه ملی ملک، یکی از مهمترین آن‌ها به شمار می‌آید. این موقوفه فرهنگی به پشتوانه بلندنظری این واقف برجسته و توجه آستان قدس رضوی به صیانت و پاسداری از موقوفات، همچنان در تهران فعال و پویا است و هر روز بر گستردگی و تنوع خدمات آن افزوده می‌شود. 
به گزارش آستان نیوز، کتابخانه و موزه ملی ملک که امروزه در قالب یک مرکز فرهنگی در زیر مجموعه سازمان موقوفات ملک، در حال فعالیت و ارائه خدمات به اهل علم و هنر است، تاریخ پرفراز و نشیبی را گذرانده است تا به بزرگترین موقوفه فرهنگی ایران و نمونه کارآمد وقف فرهنگی در کشور تبدیل شود. در ادامه، تاریخچه این مجموعه و منتخبی از خدمات کنونی آن را مرور می‌کنیم. 
 

راه‌اندازی کتابخانه و موزه

در سال 1278 شمسی، اولین جرقه‌های گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن حاج حسین آقا ملک که 28 ساله بود، راه یافت. او به‌تدریج با خریداری کتاب‌های خطی، کتابخانه خود را در مشهد راه‌اندازی کرد. 
در واقع، هر کجا حاج حسین آقا ملک درباره وجود کتاب‌های خطی می‌شنید، به سراغشان می‌رفت تا جایی که در این مسیر، مشهور شد و دیگران برای فروش کتاب‌های قدیمی و خطی به او مراجعه می‌کردند. حاج حسین آقا پس از درگذشت پدرش حاج محمدکاظم ملک‌التجار، در سال 1297 شمسی، تصمیم گرفت تا این کتابخانه را به خانه پدری‌اش در بازار بین‌الحرمین تهران منتقل کند. او همچنان کتاب‌های بی‌شماری را می‌خرید و آن‌ها را پس از خوانش به کتابخانه‌اش تحویل می‌داد. دراین‌بین، از آنجایی‌که برخی از مراجعان کتابخانه‌اش، محققان خارجی بودند و از او می‌پرسیدند کجا می‌توانند سکه‌های قدیمی ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدان‌ها را ببینند، او برآن شد تا موزه‌ای از سکه‌ها، فرش‌ها، قلمدان‌ها، تابلوهای نقاشی و... نیز در کنار کتابخانه‌اش راه‌اندازی کند. 
 

از وقف مجموعه تا انتقال به باغ ملی تهران

حاج حسین آقا ملک در ادامه این مسیر فرهنگی، در آبان‌ماه 1316 گامی بلند و مهم برداشت و این کتابخانه ارزشمند را به همراه دیگر آثار تاریخی و هنری که در این مدت گردآوری کرده بود، با خانه پدری‌اش در قلب بازار تهران و اثاثیه آن وقف بر بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) کرد تا شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد.
البته نگاه خاص او به آینده این مجموعه فرهنگی موجب شد تا در سال‌های بعد، دارایی‌ها و زمین‌های بسیاری به‌ویژه در خراسان، وقف بر آستان نورانی حضرت رضا(ع) کرده تا درآمد و عواید آن‌ها بودجه کتابخانه و موزه را تأمین کند. 
همچنین این واقف بنام، نگاهی خاص به گسترش کتابخانه و موزه ملی ملک داشت، ازاین‌رو در سال 1323، قطعه زمین بزرگی در محوطه تاریخی باغ ملی(میدان مشق) پایتخت را برای احداث ساختمان جدید این مجموعه فرهنگی وقف کرد. 
حاج حسین آقا ملک در مرداد 1351 به دیار باقی شتافت و رشد و شکوفایی موقوفه فرهنگی‌اش را به آستان قدس رضوی سپرد. این مجموعه بزرگ موقوفاتی نیز در راستای تحقق نیات این واقف بزرگ با هدف توسعه کتابخانه و موزه ملی ملک، احداث ساختمان تازه‌ای را از سال 1364 در همان زمین وقفی حاج حسین آقا ملک در باغ ملی تهران آغاز کرد. سرانجام از سال 1376، این ساختمان مزین به معماری اسلامی- ایرانی به محل فعالیت کنونی کتابخانه و موزه ملی ملک تبدیل شد. با انتقال این مجموعه از خانه قدیمی ملک در بازار به این ساختمان نوبنیاد، زمینه رشد و توسعه آن نیز فراهم شد. 
 

مجموعه‌ای با بخش‌ها و خدمات گوناگون

87 سال از وقف کتابخانه و موزه ملی ملک می‌گذرد و در پرتو این سنت حسنه، امروزه از این کتابخانه به‌عنوان یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی نام برده می‌شود. البته در حال حاضر بیش از 14 نوع منبع اطلاعاتی در کتابخانه ملک وجود دارد که اصلی‌ترین این منابع شامل نزدیک به 20 هزار عنوان رساله خطی، افزون بر 4 هزار و 500 جلد کتاب چاپ سنگی، 115 هزار جلد کتاب چاپی فارسی، عربی و سایر زبان‌ها، حدود 7 هزار عنوان سند تاریخی، بیش از 1350 عنوان مطبوعات و نشریات مختلف از دوره قاجار تاکنون و افزون بر صدها عنوان منبع دیداری و شنیداری، می‌شود. این کتابخانه در قالب بخش‌های «تالار محققان»، «مطبوعات» و «تالار مطالعه عمومی» به مراجعان به‌ویژه پژوهشگران خدمات مطالعاتی ارائه می‌کند.
 

نخستین موزه وقفی خصوصی کشور

موزه ملی ملک نیز به‌عنوان نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور توانسته اشیای تاریخی و هنری متنوعی را در مخازن خود جای دهد که منتخبی از این آثار در تالارهای جذاب این موزه اعم از «حاج حسین آقا ملک»، «آثار اهدایی بانو عزت ملک ملک»، «ماه هشتم»، «علوم در ایران اسلامی»، «هنر و زندگی»، «هزار داستان»، «تمبر»، «سکه، نشان و مدال»، «خوشنویسی و نگارگری»، «هنرهای لاکی» و «آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک»، در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد. همچنین تالار تک اثر و نگارخانه این موقوفه، در ادوار مختلف سال میزبان نمایشگاه‌های دیدنی است. 
با توجه به اهمیت دسترس‌پذیری آثار، تمامی نسخه‌های خطی کتابخانه ملک علاوه بر بیشتر آثار موزه‌ای، کتاب‌های چاپ سنگی و مطبوعات این موقوفه، اسکن و نسخه دیجیتال آن‌ها تهیه شده است. 
این موقوفه در کنار ارائه خدمات کتابخانه‌ای و موزه‌ای، با برگزاری رویدادهای مختلف فرهنگی، دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های علمی- پژوهشی، انتشار کتاب و...، در گستره فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی، در راستای تحقق نیات واقف این مجموعه و پویایی روزافزون شاهکار فرهنگی‌اش، حرکت کرده و به‌صورت حضوری و غیرحضوری به علاقه‌مندان خدمات‌رسانی می‌کند. 
گفتنی است، کتابخانه و موزه ملی ملک در حال حاضر همه‌روزه بجز روزهای تعطیل، در ساعات 8:30 تا 16:30، به نشانی تهران، خیابان امام خمینی(ره)، خیابان سی‌تیر، خیابان یارجانی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)، پذیرای اهل علم و هنر است.