مستندنگاری گنجینه آستان قدس وارد مرحله جدید شد

به گزارش آستان نیوز، سید مسعود سید بنکدار، عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، از پیشرفت پروژه تحقیقاتی خود درباره بررسی جواهرات تاریخی آستان قدس رضوی خبر داد و گفت: این پژوهش در قالب قراردادی مشترک میان دانشگاه اصفهان و آستان قدس رضوی از سال ۱۳۹۶ آغاز شده و همچنان، ادامه دارد.
وی با اشاره به اینکه در حال ‌حاضر حرم مطهر دارای 8 خوانچه و 4 ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه است، خاطرنشان کرد: در دو طرف هر دیوار روضه منوره، دو خوانچه مستطیل‌شکل به‌صورت قرینه و در ارتفاع کمی بالاتر بین آنها، یک ترنج نصب شده که اشیای حجیم‌تر در خوانچه‌ها و اشیای ظریف‌تر در ترنج‌ها نصب است. 
مطابق دفتر خزانه اداره کل نذورات آستان قدس رضوی، 194 قطعه نفیس درون خوانچه‌ها و 73 قطعه ارزشمند درون ترنج‌ها، جای گرفته است.
وی با اشاره به محدودیت‌های موجود در دسترسی به این آثار ارزشمند و نفیس، افزود: دسترسی به برخی جواهرات، به‌ویژه آن‌هایی که در ارتفاع قرار دارند یا در مکان‌های زیارتی حساس نگهداری می‌شوند، بسیار دشوار است، با شیوع کرونا و کاهش حضور زائران، فرصت استثنایی برای انجام مطالعات میدانی، فراهم شد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه کار بررسی این جواهرات با مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی اسناد دوره‌های مختلف آغاز شده، تصریح کرد: با تمرکز بر منابع اولیه و بهره‌گیری از اسناد تاریخی مربوط به دوره‌های صفوی، قاجار، پهلوی و انقلاب اسلامی، توانستیم داده‌های مهمی، گردآوری کنیم. 
عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، تأکید کرد: در تمام مراحل این پروژه، دقت، حفاظت و مستندسازی حرفه‌ای در اولویت قرار داشت و نتایج آن می‌تواند در قالب یک اثر مکتوب برای پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ جواهرات ایران، بسیار ارزشمند باشد.
سید بنکدار با اشاره به اینکه درب جواهرنشان در سال ۱۲۳۶ هجری قمری و به دنبال نذر فتحعلی‌شاه قاجار، پس از پیروزی بر شورش‌های خراسان ساخته و به حرم حضرت رضا (ع) اهدا شد، ابراز کرد: در طول سال‌ها، تغییراتی در محل نصب این درب صورت‌گرفته است؛ از جمله در دوره ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و پهلوی اول و دوم که در سال ۱۳۳۳ و به دنبال نصب ضریح «شیر و شکر»، این در از پایه مبارک برداشته و جهت حفاظت به خزانه‌داری منتقل شد. 
در نهایت، در سال ۱۳۵۳ مکان جدیدی در ارتفاع ۱۲ متری ضریح مطهر برای آن تعیین و نصب شد. در این مرحله، قاب نقره‌ای جدیدی نیز باهنر استاد ذوفن اصفهانی ساخته و با آب‌طلا، تزیین شد.
وی اعلام کرد: در بررسی‌ها مشخص شد که بخشی از طلاهای نصب‌شده بر روی این در، طی سال‌های گذشته جدا شده‌اند که پس از موافقت تولیت و همراهی اداره کل نذورات آستان قدس رضوی، با استفاده از طلای ۲۴ عیار، این کمبودها جبران و بخش‌های جدیدی، جایگزین شد.
این استاد دانشگاه، افزود: در این فرایند، قفل درب که حکاکی تخم زمردی داشت، نیز بازسازی شد و کلید جدیدی برای آن، ساخته شد. 
 هم‌زمان با عکاسی و اندازه‌گیری‌های دقیق، پژوهشگران به اشکالاتی در خوانش برخی از اشعار و کتیبه‌های منتسب به اعتمادالسلطنه پی بردند که اصلاح و مستندسازی، شدند.
این استاد دانشگاه با اشاره به ارزش‌گذاری جواهرات در سال ۱۳۵۶ بیان کرد: در آن سال گروهی از کارشناسانی از بانک مرکزی و وزارت فرهنگ و هنر از تهران به مشهد اعزام شدند تا جواهرات آستان قدس را ارزش‌گذاری و قیمت‌گذاری، کنند. 
سید بنکدار، با اشاره به گزارش‌های ارسالی این متخصصان به تهران تصریح کرد: در گزارش‌ها آمده است که جواهرات درب جواهرنشان در جعبه‌آیینه‌ای مخصوص قرار دارد.
 کارشناسان نوشته بودند که هیچ ارزیابی مقدوری ممکن نیست، زیرا میناکاری و ترصیع جواهرات در دنیا بی‌نظیر بوده و سنگ‌های نصب شده نیز، کم‌نظیر یا شاید بی‌نظیر، باشند.
وی با اشاره به تدوین کتاب مستندی درباره این درب تاریخی، بیان کرد: در کتابی که در نهایت منتشر شد، تاریخچه جواهرات ضریح شرح داده شد و تک‌تک جواهرات شمارش و اندازه‌گیری شدند. 
 این کار سخت و طاقت‌فرسا، نزدیک به ۱۲ هزار قطعه جواهر را در بر گرفت. 
در این کتاب مشخص شد که کدام‌ها مفقود شده‌اند یا چه جواهراتی به آن اضافه شده است و همچنین اصطلاحات تاریخی دوره قاجار نیز در آن، توضیح داده شد.
استاد دانشگاه اصفهان در ادامه با اشاره به آمار دقیق جواهرات نصب شده بر درب جواهرنشان، اظهار کرد: در مجموع، تعداد جواهرات نصب شده بر درب مرصع ۱۱۴۶۱ قطعه بوده است که شامل: ۲۲۳۷ قطعه الماس، ۱۲۴۳ زمرد، ۶۹ تخمه زمرد، ۹۶۸ فیروزه، ۱۹۳ لعل و یاقوت، ۱۸۷ یاقوت سرخ، ۱۸ تخمه یاقوت، ۴۰ تخمه یاقوت کبود، و ۲۳ قطعه یاقوت زرد که در طول تاریخ، ۶۸ قطعه از این جواهرات ازدست‌ رفته است.
او مهم‌ترین قطعه درب مرصع را، تخم زمرد قفلی عنوان کرد که روی آن نوشته‌ای با عنوان «فتحعلی غلامعلی بن موسی بن جعفر جهان‌دار شاه داور به تاریخ ۱۲۳۶ هجری قمری»، حک شده است.
سید بنکدار درباره پژوهش‌های اخیر افزود: در طول دو سه سال گذشته، پژوهش‌های کتابخانه‌ای و اسنادی انجام شده و تنها بازدیدهای میدانی باقی‌مانده بود. 
 به دلیل نصب درب در ارتفاع ۱۲ متری، فقط زمانی که داربست می‌زنند و آینه‌های سقف روضه منوره را تنظیف می‌کنند، ـ که هر دو سال یک‌بار اتفاق می‌افتد ـ، امکان نزدیک‌شدن به درب از پشت شیشه، وجود دارد.
این استاد دانشگاه درباره فرصت ویژه مطالعات میدانی در ایام کرونا، چنین گفت: در یکی از این ایام، با هماهنگی قبلی به مشهد آمدم و قصد داشتم درب را از نزدیک ببینم، اما متوجه شدم که کار تنظیف زودتر از موعد انجام شده است. 
اما این اتفاقات به‌گونه‌ای رقم خورد که مقارن با ایام کرونا شد و برای اولین‌بار در تاریخ حرم، ما توانستیم در مدت ۱۰ روز، روضه منوره را کامل، در اختیار داشته باشیم.
وی در پایان با اشاره به دستاوردهای مستندنگاری، گفت: در این مدت، توانستیم به طور کامل مستندنگاری کنیم و ابعاد و اندازه‌های جواهرات روی درب جواهرنشان را بررسی کنیم. 
با استفاده از اسناد و عکس‌های تاریخی، قطعات جدا شده از درب شناسایی شد و برخی تاج‌هایی که اسماءالحسنی روی آن‌ها حک شده بود نیز کشف شد.
 این پروژه در آینده قرار است ادامه یابد و با نظر تولیت آستان قدس رضوی، و همکاری اداره کل نذورات، قطعات فولادی طلاکوبی که اسماءالحسنی روی آن‌ها نوشته شده، دوباره، به درب جواهرنشان، برگردانده شود.
وی، اضافه کرد: این درب تاریخی اکنون با حفاظت کامل و جایگاهی ویژه، نه‌تنها جلوه‌گاه هنر و فرهنگ ایران اسلامی است، بلکه نمادی از نذر و عشق گذشتگان به اهل‌بیت (ع)، محسوب می‌شود.
گفتنی است، بیش از یک میلیون و 300 هزار شی تاریخی و فرهنگی در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که، هرکدام، روایت‌گر داستانی از گذشته‌های دور هستند.