اساس تمدن اسلامی مبتنی بر تعلیم و تعلم است

به گزارش آستان نیوز، حجت الاسلام و المسلمین سبحانی در این برنامۀ تلویزیونی که ساعت 21 هر شب ، با اجرای محمد جواد استادی، به روی آنتن شبکۀ چهار سیما می‌رود،در پاسخ به پرسش‌های کارشناس مجری، توضیحاتی را دربارۀ اهمیّت موضوع تمدّن و نسبت آن با علوم اسلامی به ویژه با کلام اسلامی و نقشی که کلام اسلامی در شکل‌گیری تمدّن دارد، ارائه کرد.

تمدّن و لایه‌های مختلف آن

حجت الاسلام سبحانی ابتدا تعریفی از تمدّن ارائه داد و گفت: همان‌طور که از نام تمدّن پیداست، این واژه از مدینه گرفته شده و در تعریف آن می‌توان گفت که لایه‌ای از حیات بیرونی و عینی است که محیط رشد و کنش گری انسان است و در حقیقت تمدّن مقوله‌ای است که انسان ایجاد می‌کند تا زیستی متناسب با اهداف خود،داشته باشد. بسیاری از تمدن‌پژوهان، تمدّن را به دو لایه تقسیم می‌کنند،لایۀ نرم که به آن فرهنگ می‌گویند و بُعد سخت که از آن با عنوان تمدّن،یاد می‌شود.

سبحانی، تأکید کرد: بُعد سخت و نرم تمدّن، همان بعد انسانی و حیاتی است که با عمیق‌ترین لایه‌های وجودی انسان متّصل است و ما معمولاً در گذر تمدن‌ها، ساختار و صورت‌های عینی، آن را می‌بینیم.

 تمدّن‌پژوهی عمیق، سراغ مسئلۀ معنا رفته و آن حقیقتی است که واقعیت زندگی انسان‌ها را تشکیل می‌دهد و طبیعتاً گروه‌های مختلف اجتماعی بسته به میزان توانمندی‌هایشان ،می‌توانند نظام معنایی درون خود را در لایه‌های مختلف بیرونی، صورت‌بندی و محصول تولید کنند و نهایتاً یک مدنیّت بزرگی را متناسب با ارزش‌ها و هویّت وجودی خود، شکل دهند.

میزان اعتبار اسلام تمدّنی 

سبحانی در پاسخ به این سؤال که آیا اصطلاحی مانند «اسلام تمدّنی» اصالت دارد یا نه، گفت: با تسامح می‌توان این تعبیر را پذیرفت، به شرط اینکه منظورمان از اسلام تمدّنی یک تفسیر عمیق جامعی از اسلام باشد.

 در حقیقت، اسلام یک مقولۀ تمدّنی است و ادیان بزرگ، رویکرد تمدّنی داشته و به دنبال ایجاد مدنیّت‌های انسانی هستند که یک سر آن به آسمان و ارزش‌های الهی وصل است و سر دیگرش در زمین و متصل به حیات روزمرۀ انسان‌هاست. 

تمدّن امری فرایندی است

این پژوهشگر و مدرّس فلسفه و کلام اسلامی در پاسخ به سؤال کارشناس برنامه پیرامون فرایندی بودن تمدّن و نسبت آن با علوم اسلامی تصریح کرد: تمدّن ساختۀ بشر برای زندگی پرمعناتر است؛ از این رو یک مقولۀ تدریجی است که به دست انسان ساخته و به تکامل می‌رسد و همین انسان می‌تواند عامل افول و زوال آن، باشد. 

سبحانی ادامه داد: از آنجا که دانش‌ها هم بخشی از تمدّن هستند و ساختی انسانی دارند به الهی و غیرالهی تقسیم می‌شوند و البته این مسئله مربوط به امری بیرون از دانش است.

 اگر دانش را برساخت انسان برای تبدیل یک مقولۀ معرفتی به بُعد بیرونی بدانیم، دانش خود را نشان می‌دهد. 

دانش‌ متناسب با سطحی از کنش انسان، برای ساخت تمدّن، پادرمیانی می‌کند و اینجاست که تمدن‌ها نوع خاصی از دانش‌ را تولید می‌کنند؛ از این رو الگوهای عامی برای دانش نداریم ،دانش‌هایی در شرق ممکن است باشد که در غرب نیست.

تمدّن‌ها هویّتی تاریخی دارند

این مدرّس دانشگاه در پاسخ به این سوال کارشناس برنامه، دربارۀ اینکه نسبت تمدّن غرب که روشنفکران به آن باور دارند با علوم به طور کلّی در فضای عمومی چگونه است، خاطر نشان کرد:اشتباه بزرگی صورت می‌گیرد و آن این است که ما می‌توانیم تمدن‌ها را از نقطۀ تاریخی به نقطۀ تاریخی دیگر و از سرزمینی به سرزمین دیگر ببریم. تمدّن‌ها اساساً هویّتی تاریخی دارند، زمان‌مند و مکان‌مند هستند و با موقعیت انسان‌ها درگیرند. تمدّن غرب بخشی از تاریخ تمدن بشری است که در یک جغرافیا توسط انسان‌هایی با آرمان‌ها و ارزش‌های ویژه به وجود آمده و مخصوص آن دوره، آن انسان‌ها و آن آرمان‌هاست.

 به محض برهم زدن آن ارزش‌ها،آن تمدن‌ها کارکرد خودرا از دست می‌دهند. این که روشنفکران تصوّر می‌کنند، همانطور که می‌شود تکنولوژی را خرید و منتقل کرد، تمدّن هم قابل انتقال است، یک تلقّی اشتباه است.

این پژوهشگر فلسفه، یادآور شد: این خطای بزرگ که تمدن غرب قابل انتقال به شرق است، 150 سال تمدن ایران و شرق را دچار افول کرد.

 هر تمدّنی بر بنیاد سنّت‌های خود بنا می‌شود، از این رو نمی‌توان هیچ مقطعی از تاریخ تمدّن را به مقطعی دیگر پیوند زد؛ البتّه داد و ستد تمدّنی اتفاق می‌افتد. 

فلسفه در نقطه‌ای راکد ماند

سبحانی در پاسخ به این پرسش که گویا فلسفۀ اسلامی در شناخت واقعیّات ملموس علمی دچار مشکل است،آیا این مسئله برای تمدّن،آسیب به شمار می‌رود، بیان کرد: وقتی تمدّنی مثل تمدّن اسلامی شکل می‌گیرد که اساس را بر نظام تعلیم و تعلّم می‌گذارد، طبیعی است که بخواهد از دستاوردهای دیگران هم بهره‌مند شود و از این رو نهضت ترجمه در حوزۀ فرهنگ اتفاق می‌افتد. 

عدّه‌ای تصوّر می‌کردند فلسفه دانشی مطلق و فراتاریخی است که می‌توان آن را از یک حوزۀ تمدنی به حوزۀ دیگری آورد و مصرف کرد. عدم تفطّن به این نکته که این فلسفه باید خود را با مناسبات محیط اسلامی و نظام معنایی که قرآن تولید کرده همراه کند، سبب شد که فلسفۀ ما در نقطه‌ای راکد بماند و تنها نظرورزی کند. 

همین مشکل به سایر دانش‌ها نیز به نوعی منتقل شد. 

نقش کلام اسلامی در ساخت تمدّن

حجت الاسلام سبحانی با اشاره به نقش کلام اسلامی در لایه‌های تمدّنی، اظهار داشت: تمایز از ویژگی‌ تمدّن‌هاست که به ابعاد مختلف حیات انسان ارتباط پیدا می‌کند. نقش اساسی کلام اسلامی، چارچوب سازی است،یعنی باید مهمترین مفاهیم بنیادین تمدّنی و حیات انسانی خودش را معرفی کند و تا چنین ساختی در حوزۀ دانشی اتفاق نیفتد، شکل‌گیری تمدّن متمایز، ممکن نخواهد بود.

وی افزود: علم کلام باید فرهنگی را که از قرآن متولد شده و در سیرۀ نبوی و اهل بیت(ع) ،تحقق یافته بازخوانی کند، به گونه‌ای که نقطۀ وصل در میان مساهمت‌کنندگان این تمدن باشد و نقطۀ تقابل خودش را، با سایر تمدن‌ها، نشان دهد.

نقش کلام در مسئلۀ امامت

وی در پایان، به نقش کلام در مسئلۀ امامت اشاره کرد و اظهار داشت: امامت هم به لحاظ مفهومی، هم عینی، هم مفهوم‌سازی‌های کلامی و هم تطبیقات تمدّنی آن، در عینیّت جامعۀ اسلامی نیازمند خوانش دقیق تمدّنی است.

 کلام است که از مفهوم قرآنی که یک مفهوم بنیادین است، یک ساخت کلامی ارائه می‌دهد و از این رو فرد شیعه یا سنّی با توجّه به نظام معنایی امامت در قرآن، آن را در صورت‌بندی‌های کلامی می‌آورد و جهان تمدنی‌ای بر محور امانت یا خلافت، می‌سازد.

یادآوری می‌شود، ویژه برنامۀ تلویزیونی «دارالعلم»، به همّت مرکز آستان قدس رضوی، در 20 قسمت تهیه شده و روزهای شنبه تا چهارشنبه، هر شب ساعت ۲۱ ، از شبکۀ چهار سیما پخش می‌شود.