فقه اسلامی به وسعت جهان انسان گسترده است

به گزارش آستان نیوز،در این قسمت از برنامۀ «دارالعلم» که ساعت 21 هر شب، به روی آنتن شبکۀ چهار سیما می‌رود، آیت الله ابوالقاسم علیدوست درباره «گستره و ظرفیّت فقه اسلامی»، سخن گفت.

ظرفیت و گسترۀ فقه اسلامی
آیت‌الله علیدوست در ابتدا به بیان ظرفیّت و گسترۀ فقه اسلامی و کارکرد آن در جهان انسانی پرداخت و گفت:ممکن است برخی بگویند ما می‌توانیم فقهمان را اگر فقه اسلام است، در جهان اسلام و اگر فقه شیعی است در جهان شیعه پیاده کنیم و سخن از جهان انسان و کشورهای دیگر و مکاتب دیگر ضرورتی ندارد؛ ولی اگر  بخواهیم نگاه عمیق‌تری به مسئله داشته باشیم، این ضرورت خود را نشان می‌دهد. 
وی افزود: در غیر فقه، بسیاری از معارف دینی ما للانسان است و نه للمسلم . نهج البلاغه کتابی است از یک مسلمان که تربیت یافتۀ پیامبر اسلام است، بنابراین من الاسلام است اما واقعاً للمسلم است یا بخش عظیمی از این کتاب برای بشریت کارکرد دارد؟ دربارۀ صحیفۀ سجّادیه و دعای کمیل هم این مسئله صادق است.

بخشی از احکام دین برای جهانِ انسان است
آیت الله علیدوست در ادامه گفت:بخش عظیمی از تراث ما تراث للانسان است: یا ایّها الذین آمنو اوفوا بالعقود، اوفوا بالعهد إنّ العهد کان مسئولا، لا تعاونوا علی الاثم والعدوان، تعاونوا علی البر و التقوی. این آیات قرآنی پیام‌های انسانی دارد و انسان می‌تواند از آنها استفاده کند .
 البتّه نمی‌توان گفت که همۀ اجزای دین للانسان به صورت مطلق است. در عین این پیام‌های انسانی، دستورات ویژه و یک سری احکام برای مسلمانان وجود دارد. 
علیدوست با اشاره به اینکه فقه آینه‌ای است که شریعت را منعکس می‌کند گفت: برخی از دستورات فقهی، داخلی شیعی است، بخش عظیمی از فقه، درون اسلامی یعنی دینی است مثل اصل نماز اصل روزه، اصل حج ... امّا قسم سوّمی هم هست که در آن بخش، احکامی وجود دارد که با آن می‌توان با دنیا،صحبت کرد.
این مجتهد افزود: گرچه بخشی از آنچه به عنوان للانسان مطرح است، عقل بشر هم آن را درک می‌کند و انسانی است، امّا بسیاری از موارد این‌گونه نیست، مانند منع گسترش سلاح‌های کشتار جمعی که گرچه در دنیا «ان پی تی» و معاهدۀ «منع گسترش»وجود دارد، ولی در حدّ معاهده و بده بستان است،امّا منع گسترش سلاح‌های کشتار جمعی، انباشت و تولید آن در فقه اسلام معاهده نیست،بلکه یک حرمت مسلّم شرعی است و هیچ حاکمیتی نمی‌تواند به سلاح‌های کشتار جمعی دست بزند.این مسئلۀ فقهی را می‌توان در دنیا مطرح کرد.در بخش حقوق بشردوستانه نیز تعیّنات زیادی وجود دارد که ممکن است، حرام، واجب و حتّی مستحبّ و مکروه، باشد.

تضمین اخروی، ضامن اجرای احکام
وی ضمن بیان این نکته که وقتی مسئله‌ای در فقه می‌آید، تضمین اخروی پیدا می‌کند، تأکید کرد: ممکن است در جاهای دیگر هم سخن از مسائل انسانی برود، امّا ضمانت اجرایی آن چیست؟ از آنجا که بخش بزرگی از جمعیّت کرۀ زمین قائل به ادیان ابراهیمی و معتقد به قیامت، بهشت و دوزخ هستند، تضمین اخروی، ضمانت اجرای احکام می‌شود. 
چرا فقه مضاف شکل می‌گیرد؟
علیدوست در پاسخ به سؤال کارشناس برنامه پیرامون شکل‌گیری فقه‌های مضاف و مسائل ناظر به انسان در قالب فقه‌های مضاف،چنین بیان داشت: فقه وقتی به موضوع خاصّی مثلاً هنر اضافه می‌شود به عنوان فقه مضاف، نامیده می‌شود. هنگامی که یک موضوع یا کلان موضوعی،مسئلۀ زیادی پیدا کند،ممکن است متصدّیان استنباط، جهت آن، بابی را اختصاص دهند .نیاز، گستردگی موضوع یا کلان شدن موضوع، فقه مضاف را ایجاد می‌کند و البتّه فقه‌های مضاف باید پایه و اساس، داشته باشد.

آسیب‌ها و چالش‌های پیش روی فقه
آیت‌الله علیدوست دربارۀ آسیب‌ها و چالش‌های پیش روی فقه و راه برطرف شدن آن، تصریح کرد: آسیب‌ها به دو قسم نظری و اجرایی تقسیم می‌شود.در بخش اوّل مثلاً انتظاراتی است که بعضاً در قدرت فقیه هست، یعنی انتظار دارند فقیه قانون‌گذاری کند و اگر حکمی را به دلخواه آنها استنباط نکندبا اعتراض یا عدم اقبال، مواجه شود. قانون شرعی را خدا جعل می‌کند و فقیه تنها کاشف آن است. این انتظار یک چالش است و مشکل ایجاد می‌کند. فقیه می‌تواند ذهنش را به روز کند و اینها در فهم فقهی اثر می‌گذارد، امّا دستش باز نیست تا هر طور خواست، استنباط کند. 
این مدرّس حوزه یادآور شد: یک آسیب نظری دیگر هم که در مسیر فقها وجود دارد این است که ممکن است فقیهی، نظر مشهور  فقهی‌ای را قبول نداشته و خودش نظر خاصّی داشته باشد، در اینجا فقیه باید قدرت دفاع از نظر خود و مقاومت در برابر

ملامت‌ها و حتی محرومیّت از مراتب اجتماعی را داشته باشد.  به عبارت دیگر، فقیه از یک طرف باید حوادث واقع را در نظر بگیرد و با توجه به آن استنباط کند و استنباطش هم قابلیّت اجرا داشته باشد،از طرف دیگر هنجارهای فقه را مراعات کند تا بتواند در فضاهای علمی حوزه، از آن، دفاع کند.
وی به ضعف مدیریت در بخش اجرا به عنوان یکی از چالش‌های اساسی فقه اشاره کرد و گفت: یکی از چالش‌های فقه در بخش اجرا این است که به دست کسانی می‌افتد که توان یا سواد اجرا نداشته و یا انگیزه‌های سوگیرانه دارند. 
اینکه عدّه‌ای امروزه می‌گویند فقه ما پاسخگو نیست؛ از این روست که نقایص و مشکلاتی می‌بینند، مثلاً شیوۀ بانکداری بدون درنظر گرفتن بحث تورّم، ربا به حساب می‌آید. برخی این شیوه را به حساب فقه و فقاهت می‌گذارند در صورتی که خیلی از این‌ها به شیوۀ بانکداری، مدیریت بانکداری و تصدّی‌گری بانک، برمی‌گردد.

مصلحت یک ضرورت خطرناک است
علیدوست در پاسخ به این سؤال کارشناس برنامه، دربارۀ مفهوم مصلحت در فقه و چهارچوبی که فقه برای مصلحت معین می‌کند، اظهار داشت: هنگامی که از مصلحت در فقه صحبت می‌شود، عدّه‌ای ممکن است به دلیل سوء‌استفاده‌هایی که ممکن است از آن بشود، بگویند: بهتر است باب مصلحت بسته شود.
باید گفت مصلحت یک ضرورت خطرناک است؛ ضرورت است؛ زیرا نمی‌شود نباشد، خطرناک است زیرا اگر رها شود، ممکن است موجب سوء استفاده شود. اگر مصلحت از فقه و قانون گرفته شود، شکنندگی، پیدا می‌کند. 
وی در ادامه، بیان داشت: گاهی مصلحت را نمی‌توان نادیده گرفت، مثلاً در کشف و استنباط حکم و اجرا، مصلحت باید در نظر گرفته شود. بنابراین مصلحت اصل درستی است، امّا ممکن است که از آن سوء استفاده شود و به عبارت دیگر افرادی منفعت را به جای مصلحت در نظر بگیرند که این جایز نیست.
 آنچه وجود دارد مصلحت در مقابل مفسده است و لذا نه منفعت حکمی می‌آورد و نه ضرر می‌تواند حکمی را بردارد. منظور از مصلحت ضروری، مصلحت عقلایی و شرعی است که قانون و یا ایمان باید جلوی سوء استفاده از آن را، بگیرد.

صاحب‌نظر شدن در فقه و حقوق 
علیدوست در پاسخ به این سؤال که آیا فقه حوزه با فقه و حقوق دانشگاه یکی است یا تفاوت دارد، تأکید کرد: اگر حقوق دانشگاه بر اساس حقوق اسلامی باشد، آن به نوعی فقه است که شکل مدوّن و قانونی پیدا کرده است. امّا این که به غیر طریق حوزه می‌شود صاحب نظر شد یا نه، حصری مبنی بر این وجود ندارد که این دانش مخصوص حوزه‌هاست، امّا کسی می‌تواند به آن برسد که مقدّمات طولانی طی کرده باشد و این مقدّمات امروزه، در غیر حوزه‌ها، به انجام نمی‌رسد.
یادآور می‌شود، ویژه‌برنامۀ تلویزیونی «دارالعلم»، به همّت آستان قدس رضوی و با هدف ترویج فرهنگ و معارف دینی، در 20 قسمت تهیّه شده و شنبه تا چهارشنبه، ساعت 21، در شبکۀ 4 سیما، میزبان یکی از چهره‌های نامدار دینی و فرهنگی کشور، است.