«آتون‌نامه»، رمانی تاریخی از  جوانی که دارایی  خود را وقف ساخت «سقاخانه امام هشتم» کرد

 به  گزارش آستان نیوز، نشست نقد و بررسی کتاب آتون نامه، جدیدترین اثر انتشارات به‌نشر، در سی و ششمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، با حضور محمد اسماعیل حاجی علیان، نویسنده اثر و یوسف قوجق، نویسنده و کارشناس حوزه کتاب، در مصلی امام خمینی (ره)، برگزار شد. 
 

نگارش رمان «آتون نامه» با تکنیک نامه‌نگاری
در ابتدای این نشست، حاجی علیان، درباره ایده شکل‌گیری این کتاب گفت: وقتی کودک بودم و با پدرم برای اولین‌بار به زیارت امام رضا (ع) مشرف شدم، ایشان به من گفت که اگر مرا گم کردی، سقاخانه اسماعیل طلا برو و من تو را، آنجا پیدا خواهم کرد. 
وی، ادامه داد: این سؤال در ذهنم مطرح شد که این اسماعیل طلا کیست که به گفته پدرم همشهری ماست.
 به همین منظور ۴ سال پژوهش انجام دادم تا مشخص شود که اسماعیل سنگسری کیست و اینکه چرا  سقاخانه‌ای در صحن انقلاب حرم امام رضا (ع) به نام وی، ساخته شده است. 
دو سال طول کشید تا بفهمم اسماعیل‌خان سنگسری و اسماعیل‌خان دامغانی، هر دو یک نفر هستند.
وی با اشاره به اینکه رمان «آتون نامه»، به تکنیک نامه‌نگاری در مدت 9 ماه نوشته شده است، افزود: این اثر با تکنیک «نامه‌نگاری» نوشته شده  و شامل 8 نامه است که 6  نامه توسط اسماعیل سنگسری و دو نامه نیز توسط خواهرش زبیده خاتون، در پاسخ برادرش، نوشته است.
حاجی علیان با اشاره به اینکه کتاب آتون نامه، رمانی مدرن با روایتی انسانی و حماسه‌ای از جنگ و دین و عرفان است، بیان کرد: در این کتاب آرزویی برای قهرمان وجود دارد که به‌جای بناکردن مکتب‌خانه برای خواهرش، تصمیم می‌گیرد جایزه‌ای که به‌خاطر نجات جان شاه و خانواده‌اش در جنگ گرفته را در جایی همانند «سقاخانه اسماعیل طلا» در حرم امام رضا (ع) صرف کند که هیچ‌گاه تعطیل نمی‌شود.
 

وقفی برای ساخت سقاخانه و قنوات آب‌رسانی حرم امام رضا (ع) 

در ادامه این نشست، یوسف قوجق، در نقد و بررسی کتاب «آتون نامه»، بیان کرد: اسماعیل‌خان، جوانی از دیار سنگسر، برای خدمت سربازی به جبهه‌های نبرد ایران و روسیه، اعزام می‌شود. در طول جنگ، او از طریق نامه با خواهرش زبیده خاتون و مادرش در ارتباط است. این نامه‌ها، بستر اصلی روایت داستان را فراهم می‌کنند و در آن‌ها، هم تحولات درونی اسماعیل‌خان و هم وقایع تاریخی و اجتماعی آن دوره، بازتاب می‌یابد.
وی، ادامه داد: در خلال این روایت، خواننده با شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دورهٔ قاجار، به‌ویژه نقش ارتش عباس میرزا، مواجهه ایران با نظام مدرن جنگی اروپایی و تأثیرات آن بر شخصیت‌ها آشنا می‌شود. 
رمان از دل همین نامه‌ها، به بازسازی تدریجی شخصیت اسماعیل‌خان می‌پردازد. از جوانی ماجراجو تا مردی فداکار که تمام پاداش خود را وقف سقاخانه و قنوات آب‌رسانی حرم امام رضا (ع)، می‌کند.
این منتقد کتاب با اشاره به اینکه از مهم‌ترین ویژگی‌های روایی این اثر، استفاده از فرم نامه‌نگاری است، افزود: این تکنیک هم جنبه‌ مستندگونه‌ای به رمان می‌دهد و هم شیوه‌ای برای نمایش درونیات، عواطف و سیر شخصیتی قهرمان است. 
ازآنجاکه نامه‌ها میان یک خواهر و برادر ردوبدل می‌شوند، روایت لحنی صمیمی، حسی و درعین‌حال متأثر از فضای جنگ دارد. 
 جنبه مثبت این شیوه روایت انتقال ظرایف احساسی و روانی، خلق فضاهای عاطفی و خانوادگی است و روایت یکنواخت و کم‌تنوع شدن زاویه دید، از چالش این شیوه نگارشی، است.
 

احیای نثر قجری و بازآفرینی زبان گذشته

وی نقطه قوت این کتاب را، ایجاد حس تاریخی و اصالت در زبان دانست و تصریح کرد: نویسنده بادقت و وسواس، نثر خود را بر اساس اسناد تاریخی، به‌ویژه منشآت قائم‌مقام فراهانی و تاریخ بیهقی شکل داده است. 
این تلاش، برای احیای نثر قجری و بازآفرینی زبان گذشته قابل‌تحسین است که ممکن است برای نوجوان یا مخاطب کم‌حوصله امروزی، دشوار و کندخوان باشد؛ اما بااین‌حال شخصیت اسماعیل‌خان بادقت طراحی شده و تحولات درونی‌اش در طول جنگ و امور خانوادگی، به‌خوبی، نمود پیدا می‌کند. 
این منتقد کتاب، بیان کرد: خواهرش (زبیده)، شخصیتی زنانه اما فعال و کنشگر است و نقش هدایتگر معنوی، برای برادر دارد. اینجا رمان، بُعد زنانه‌ای پیدا می‌کند که بسیار درخور توجه است. 
از دیگر نکات مثبت کتاب «آتون نامه»، نشان‌دادن تأثیر شخصیت زن در بروز حماسه مردانه است، اگر چه برخی شخصیت‌های جانبی فاقد عمق روایی هستند؛ اما بااین‌حال شخصیت‌های اصلی رمان به‌ویژه اسماعیل‌خان سنگسری (معروف به «اسماعیل طلا» یا «زر ریزخان»)، شخصیت‌های تاریخی واقعی، هستند.

تلفیق داستان با تاریخ واقعی قوجق درباره بستر تاریخی و مستندات استفاده شده در نگارش کتاب آتون نامه، گفت: رمان بر پایه تحقیقات چهار‌ساله نویسنده بنا شده و با روایت جنگ ایران و روس، نحوه آموزش نظامی ایرانیان توسط مستشاران خارجی و تأسیس سقاخانه به‌عنوان یک اقدام عمرانی فرهنگی، مخاطب را با تاریخ کمتر روایت‌شده، آشنا می‌کند.
وی افزود: در این زمینه نقطه قوت کتاب، تلفیق داستان با تاریخ واقعی و احیای یک شخصیت مهجور است. 
در این‌گونه رمان‌ها معمولاً در برخی موارد، اطلاعات و داده‌های مستند، بر تخیل ادبی غلبه می‌کند و فضای داستانی خشک‌تر می‌شود که در این رمان، چنین نشده است.
به گفته قوجق، صیانت از سرزمین و خانواده به‌عنوان دو محور موازی، پیوند زنانه و مردانه در خلق حماسه، اهمیت آب، وقف و معماری مذهبی در فرهنگ ایرانی، مواجهه با غرب و مدرنیته نظامی (نخستین آموزش رسمی نظامی روش اروپایی)، از مهم‌ترین پیام‌های رمان، است.
این منتقد ادبی در جمع‌بندی نهایی خاطرنشان کرد: رمان «آتون‌نامه» از نظر ادبی و تاریخی، اثری قابل‌تأمل و موفق در احیای شخصیت‌های محلی و گمنام تاریخ ایران است. نویسنده توانسته با ترکیب مستندات تاریخی و تخیل ادبی، اثری خلق کند که هم تعلیق و کشش روایی دارد، هم اطلاعات تاریخی مفیدی به مخاطب منتقل می‌کند.