علم کلام و فقه، نیازمند توسعه و روزآمدی هستند

به گزارش آستان نیوز، حجت‌الاسلام درایتی در این برنامه که با اجرای محمدجواد استادی، هر شب ساعت ۲۱، از شبکۀ ۴ سیما پخش می‌شود، با موضوع «رابطۀ علم کلام و فقه»،به ایراد سخن پرداخت.

نسبت میان کلام و فقه

حجة‌الاسلام‌والمسلمین درایتی در پاسخ به پرسش کارشناس برنامه پیرامون نسبتی که میان کلام و فقه وجود دارد و برداشت‌هایی که در فقه انجام می‌شود، گفت: مراجعه به برخی از روایات، در برخی از حوزه‌ها، صرفاً از باب ارشاد امام به آنچه که عقل باید بفهمد یا می‌فهمد است؛ یعنی امام مبیّن خوبی برای فهم عقل و فطرت است اما دربارۀ سایر حوزه‌ها اگر بخواهیم چیزی را به دین استناد دهیم، نیاز به بحث حجّت داریم. در حوزۀ مباحث کلامی به دانش‌های وابسته به اجتهاد و فقه نیاز داریم، که یک بخش آن مباحث حجج است.

وی با اشاره به بخش دوّم که مباحث ظهورات است تصریح کرد: بحث ظهورات این است که در اصول فقه، مراد گوینده را چگونه از یک کلام می‌توان کشف کرد و مقصود نهایی گوینده را دریافت. این‌ها در علم اصول بحث می‌شود و در منظومۀ علوم اسلامی هیچ علمی به اندازۀ علم اصول به دقت به مسائل نگاه نمی‌کند. بنابراین زمانی که یک متکلّم می‌خواهد استنباط خود را از قرآن بیان کند، باید آن فهم را از یک ضابطه‌ای بگیرد که آن ضابطه را دانش اصول تعریف می‌کند. 

ارتقای علم کلام

مدیر موسسه پژوهشی دانشوران، راه ارتقای علم کلام در حوزۀ درون دینی را فقیهانه دانست و اظهار داشت: اصول فقه در بسیاری از حوزه‌ها اصول فهم است و نه اصول فقه و این ضوابط و قواعدی که مقرر کرده‌ایم، صرفاً اختصاصی به مسائل فقهی ندارد و اصولی برای تقریباً تمام علوم اسلامی است. البته نمی‌توان گفت در دانش اصول فقه، مباحث اختصاصی برای فقه وجود ندارد. 

کلام مقدم بر فقه است 

این مدرّس دانشگاه در پاسخ به اینکه آیا می‌توان فقه و کلام و رابطه‌ای را که با هم برقرار می‌کنند، به عنوان مطالعۀ میان‌رشته‌ای درنظر گرفت، بیان کرد: رابطۀ کلام و خود فقه، رابطۀ طولی است؛ یعنی کلام، مقدّم بر فقه است و نمی‌توان آن را رابطۀ میان‌رشته‌ای دید. بر حسب نیاز فقه، دانش‌هایی اطرافش ایجاد می‌شود. برای استخراج یک حکم شرعی از منابع دین، نیاز به قاعده و ضابطه است، سؤال‌ها و پرسش‌هایی مطرح می‌شود که دانش‌هایی مانند اصول فقه تأسیس می‌شود تا آن قواعد استنباط را استخراج و منقّح کند . از این رو کلام مقدّم است و بعد بر اساس کلام، فقه شکل می‌گیرد و البتّه دانش‌های وابسته به فقه می‌تواند به کلام کمک کند 

کارکرد نهج‌البلاغه و صحیفۀ سجّادیه در فقه

حجت الاسلام درایتی در پاسخ به سؤال دیگر مجری برنامه، دربارۀ کارکرد متون و منابع مهمّی چون نهج‌البلاغه و صحیفۀ سجّادیه در فقه، تأکید کرد: صحیفۀ سجّادیه، مجموعه‌ای از ادعیه است و در حوزۀ اخلاق و تربیت، کارکرد دارد، امّا از آن جهت که عموماً گزارۀ فقهی در آن وجود ندارد، نمی‌تواند مستند فقهی باشد. 

وی افزود: دربارۀ نهج‌البلاغه دو نکته وجود دارد، یکی آن‌که در برخی از موارد، سیّد رضی برای اینکه مطلب طولانی نشود، آن را تقطیع کرده و‌ نکته دوّم این است که سیّد رضی اسامی خطب را حذف کرده است. از آن رو که فقیه با سند کار دارد و باید سلسلۀ سند به معصوم برسد، نهج البلاغه در استنادات فقهی، خیلی کم مورد توجّه قرار می‌گیرد.

بدون اثبات گزاره‌های کلامی، فقه معنا ندارد

این مدرس خارج فقه و اصول، دربارۀ کمکی که فقیه از علم کلام در استنباط ادلّه می‌تواند بگیرد گفت: در رابطه با وابستگی دانش فقه، به علم کلام اگر گزاره‌های کلامی اثبات شده نباشد، دانش فقه معنا ندارد‌؛ زیرا دانش فقه می‌خواهد حکم خدا را در هر رفتار و مسئله‌ای بداند، پس باید ابتدا اثبات کند که خدایی وجود دارد و طریقی برای ابراز حکم یا ارادۀخودش مثل پیغمبر(ص) و امام(ع) داشته و آنچه که در اختیار ما قرار دارد منسوب به پیغمبر(ص) و امام(ع) است و صحت استناد آن ثابت شود. سپس اثبات کند که ملزم به اطاعت از خداوند هستیم. همچنین باید ثابت کند که ترک این دستورات عواقبی دارد که بحث معاد و بهشت و جهنّم، مطرح می‌شود. 

وی خاطر نشان کرد: فقه مبتنی بر علم کلام است و اگر علم کلام نباشد دانش فقه معنایی ندارد، از این جهت تولیدات کلامی در فقه تأثیر به سزایی دارد. 

درایتی با اشاره به اینکه قلمرو فقه بسته به گستره‌ای است که کلام برای شریعت تعریف کرده، اظهار داشت: در اینجا مشخص می‌شود که فقیه باید در چه موضوعاتی ورود پیدا کند و چه ساحت‌هایی، ساحت‌های اظهار نظر اوست. این‌ها را باید دانشی قبل از فقه تعریف کند و آن علم کلام است. 

توسعۀ فقه به توسعۀ کلام وابسته است

وی ضمن تأکید بر اینکه بخشی از تحوّل در دانش‌های وابسته به اجتهاد، حتماً کلامی خواهد بود تصریح کرد: کلام به عنوان مبدأ و مبناست و اگر قرار باشد که دانش اصول فقه تحوّل و به عبارت دیگر توسعه پیدا کند، باید به مباحث کلامی نظر داشت. البته این گفته، یک سؤال جدّی ایجاد می‌کند که آیا علم کلام، روزآمدی آن را دارد که ما توسعۀ علم فقه و کلام را از آن طلب کنیم و جواب این است که کلام آن رشد مورد انتظار را نداشته است. 

لزوم توسعه علم کلام

استاد حوزه علمیه خراسان، در پاسخ به سؤال کارشناس برنامه که با توجّه به توسعۀ علم اصول، آیا کلام هم به همین نسبت توسعه پیدا کرده یا نه گفت: علم کلام به آن نسبت توسعه پیدا نکرده امّا باید توسعه پیدا کند. فقه و اصول همۀ خروجی علم کلام نیست امّا بخش عمده‌ای از خروجی آن به شمار می‌رود. یعنی پس از شناخت خدا، پیامبر و معاد، باید به قوانین الهی برای عمل و رفتار رسید، بنابراین بالاترین و بهترین خروجی در حوزۀ رفتار و عمل می‌شود، فقه و این نهایت کلام است.

علّت گسست میان کلام و فقه 

درایتی دربارۀ علّت گسستی که بعدها میان فقه و کلام اتّفاق افتاد، تصریح کرد: دلیل معقولی برای این گسست وجود دارد و آن گستردگی دانش است. درهم تنیدگی علم فقه و کلام در بزرگانی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی وجود داشته، زیرا آن زمان گاه مرزبندی چندان مشخصّی بین این‌ دو علم نبوده است. 

کلام و فقه پا به پای هم رشد کرده‌اند

حجت الاسلام درایتی در پایان تصریح کرد: کلام و فقه، از دانش‌های بسیار مهمّ و اساسی به شمار می‌روند و هر دو پا به پای هم رشد کرده‌اند اما باز هم به نظر می‌آید که نیاز به توسعه و روزآمدی دارند.

یادآور می‌شود: ویژه برنامه تلویزیونی «دارالعلم»، به همت آستان قدس رضوی، با حضور اندیشمندان برجسته حوزه علوم اسلامی کشور، در 20 قسمت تهیه شده و هر شب ساعت ۲۱ ، از شبکه چهار سیما پخش می‌شود.