نسخه‌های خطی قرآن، جلوه‌گاه فرهنگ و تاریخ هنر ایرانی، اسلامی است

به گزارش آستان نیوز، دکتر کریمی‌نیا در این قسمت از برنامه تلویزیونی دارالعلم که ساعت ۲۱، از شبکۀ ۴ سیما پخش می‌شود، درباره «نسخه‌شناسی قرآن»، سخن گفت.
این قرآن پژوه برجسته، پژوهش‌های زیادی را درباره علوم قرآنی در کارنامه علمی خود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «فرهنگ نحوی ساختارهای قرآن کریم» ،«ساخت‌های زبان فارسی و مسئله ترجمه قرآن» و«کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی به زبان‌های اروپایی»اشاره کرد.

اهمّیّت نسخه‌شناسی 
دکتر کریمی‌نیا در پاسخ به پرسش نخست کارشناس برنامه پیرامون اینکه آیا اساساً نسخه‌شناسی و توجّه به نسخ یک علم است و کارکردی در زیست عمومی دارد، گفت: نسخه‌شناسی علم است و در دنیای آکادمیک امروز به عنوان شاخۀ مهمّی از مطالعات تاریخی، شناخته می‌شود. 
وی افزود:نسخه‌های قرآنی در کنار سایر آثار برجامانده از علوم ادبی و اسلامی از قرون قدیم، دستۀ مهمی از سندهایی به شمار می‌رود که از یک طرف ما را با تاریخ گذشته از نزدیک روبه‌رو می‌کند و از منظر دیگر متن قرآن با هر نگاهی مهم‌ترین مؤلفۀ فرهنگی اسلامی در سراسر جهان اسلام است. در ایران علاوه بر مؤلّفه‌های ایرانی و زبان فارسی، یک مؤلّفه بسیار جدّی و مهمّ  وجود دارد و آن متن قرآن است که با ذهن و ضمیر و فرهنگ ما ایرانیان چه مسلمان معتقدی باشیم و چه نباشیم، آمیختگی جدّی‌ای دارد. 
وی خاطر نشان کرد:: قرآن جزئی از گذشتۀ ماست و شناخت گذشته برای تمام ما ایرانیان می‌تواند مقوله مهمّی باشد. مهم‌ترین راه رسیدن به گذشتۀ این کتاب، نسخه‌های قرآنی است که علاوه بر متن قرآن، دارای وجوه فرهنگی بسیاری اعم از تاریخ هزار سال پیش هنر ایرانی، شیوۀ زندگی مردم، چگونگی وقف و مکان‌های وقف و ... است که همه در نسخه‌های قرآنی ثبت شده است. 

علم نسخه‌شناسی
دکتر کریمی‌نیا دربارۀ تاریخ علم نسخه‌شناسی بیان کرد: این علم تلفیقی است از آنچه که میراث اسلامی در طی قرون مختلف به وجود آورده، همراه با آنچه که دانش‌های جدید و مدرن در فضاهای دانشگاهی و آکادمیک غربی ایجاد کرده‌اند. تلفیق این دو ما را به نسخه‌شناسی مصحف قرآن به شکل مدرن می‌رساند. 
وی ادامه داد: تا قرن چهارم و پنجم هجری کسانی که به جزئیات نسخه‌ها توجّه می‌کردند و حتّی کتاب‌هایی به نام کتاب المصاحف می‌نوشتند، تعدادشان زیاد است. بیشترین توجّه آنها به محتوا یا قرائات قرآنی بوده و وجوه تاریخ هنر اسلامی هیچ گاه مورد توجّه آنها نبوده است.این نوع پژوهش، پژوهش مدرن است که غربی‌ها به آن بیشتر توجّه کردند.

انگیزۀ جهان غرب از نگهداری نسخه‌ها
این مدرّس دانشگاه در پاسخ به سؤال کارشناس برنامه، پیرامون انگیزۀ جهان غرب از نگهداری نسخه‌ها اظهار داشت: در واقع هر امر کهنه‌ای اعم از سکّه، سفال، نسخه و ...که به تاریخ خیلی گذشته تعلّق دارد، صرف نظر از اینکه اسلامی باشد یا نه، چون یک امر عتیقه به حساب می‌آید، ارزشمند است و برای مکان‌هایی که آنها را نگهداری می‌کنند، نگاه مادّی و مجموعه‌سازی دارد، امّا برای محقّقانی که در سراسر دنیا علاقه مند به شناخت تاریخ هستند، انگیزه‌ای می‌شود که به سراغ چنین موزه‌هایی بروند.

نگهداری نهادهای متولّی امور دینی از نسخه‌های قرآنی
دکتر کریمی‌نیا دربارۀ جایگاه نسخه‌شناسی در نهادهای متولّی دین، تصریح کرد: نسخه‌شناسی، در حوزه‌ها از آن جهت که نوعی پژوهش تاریخی است،آنچنان مورد توجّه نبوده است؛ امّا نهادهای متولّی امور دینی مانند مساجد،حرم‌های ائمّه و امام زاده‌ها، به نگهداری این آثار توجّه داشتند.  
وی تاکیدکرد»در یکی دو دهۀ اخیر، به دلیل شبهه‌هایی که این نسخه‌ها می‌توانند ایجاد کنند و مسائلی که در فضای عمومی و رسانه‌ای ایجاد شده، توجّه حوزه‌های علمیه و دانشکده‌های الهیّات به آنها بیشتر شده، امّا با وجود این،راضی‌کننده نیست.

نسخ قرآنی امروز، مشابه سنّت کتابت گذشته نیست
وی با اشاره به  کارکرد نسخه‌شناسی قرآنی، در رسالت دینی طلاب، گفت: وقتی دربارۀ قرآن صحبت می‌کنیم باید بدانیم آن قرآنی که امروزه در کتابخانه‌ها، خانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها وجود دارد، مشابه آن چیزی نیست که سنّت کتابت در هزار سال پیش داشته است. در این میان، شناخت تحوّلی که اتفاق افتاده،اینکه چه چیزهایی اصیل است و چه چیزهایی بنا به نیاز جامعه و روزگار تغییر کرده، بسیار اهمّیّت دارد.متن قرآن،حاوی یک تاریخ است،این تاریخ اجزایی اعم از قرائت، شکل نوشتن و املای کلمات و ... دارد.صرف نظر از اینکه عالمان مختلف اسلامی در سراسر جهان اسلام در طی 1400 سال، چه تفسیری از آیات داشتند، خود کتابت و متن مکتوب حاوی انواع علوم است و شناخت بهتر علوم کهن، نیازمند شناخت بهتر این نسخ است. 
وی، تصریح کرد: نسخه‌شناسی قرآن نه تنها برای طلبه‌ای که دنبال کارکرد آن است، بلکه برای هر مسلمان و هر پژوهشگر تاریخی سودمند است؛ زیرا وقتی ما بخواهیم بدانیم این قرآنی که الان می‌خوانیم صرف نظر از این شکل ظاهری، بدنۀ اصلی همان است که در قرن اول یا دوم وجود داشته است، اهمّیّت این مسئله روشن می‌شود. در رجوع به نسخه‌های قرآنی به این مطلب می‌رسیم که اوّلاً نسخه‌های قرآنی قرن اول وجود دارد و همین الان در اختیار ماست و ثانیاً اینکه نسخۀ کهن قرن اول، همان نسخۀ امروزی ماست. 

نسخه‌شناسی قرآنی در ایران و سایر کشورهای اسلامی
دکتر کریمی نیا دربارۀ قیاس ایران با سایر کشورهای اسلامی در زمینۀ توجّه به نسخه‌های قرآنی و جایگاه آن گفت: در سایر کشورهای اسلامی نیز همچون ما،توجّه به این موضوع در حال رشد است که بخشی از این توجه حاصل پرسش‌هایی است که در جهان آکادمیک غرب مطرح شده و نیز تحت تأثیر نشر مجازی نسخه‌ها، مقالات و ... است که باعث شده علمای این رشته‌ها در دانشگاه‌های مختلف یا حوزه‌ها، بدان توجّه بیشتری داشته باشند. 
همۀ این اتّفاقات در دو سه دهۀ اخیر آرام آرام در حال شکل‌گیری است؛ از این جهت فرقی بین ایران و کشورهای دیگر، وجود ندارد.

نسخه‌شناسی قرآنی عامل وحدت کشورهای اسلامی
این پژوهشگر در پاسخ به سؤال استادی پیرامون اهمّیّت نسخه شناسی و کارهای مشترک در وحدت ما با برخی از کشورهای اسلامی،خاطرنشان کرد: یکی از مهمترین نقاط مشترک بین کل جهان اسلام متن قرآن است. مثلاً وقتی مصحف مشهد رضوی با تحقیقاتی که پیرامون تاریخ این متن، مباحث علوم قرآنی نهفته در آن منتشر شد و به دست بسیاری از علمای اهل سنّت در جهان اسلام رسید، آنها واکنش فوق العاده مثبتی داشتند؛ زیرا ما به شکل کاملاً تاریخی می‌خواهیم گذشته و هویّت کتاب آسمانی خود را از حیث تاریخی کشف کنیم و مهم‌ترین مؤلفه‌های آن را نشان دهیم و این برای همۀ علمای اسلام،قابل قبول و پذیرش است.

مهم‌ترین مراکز حفظ نسخه‌های قرآنی
وی درباره به مهمترین مراکزی که نسخه‌های قرآنی ارزشمند متعلّق به دوران مختلف اسلامی از قرن اول تا دورۀ قاجار را در اختیار دارند، گفت: مراکزی مثل کتابخانۀ آستان قدس رضوی، موزۀ ملّی ایران، حرم حضرت معصومه(س) در قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم و کتابخانه ملّی و موزه کاخ گلستان در تهران،مکان‌هایی هستند که معدودی از نسخه‌های قرآنی با ارزش از دوره‌های مختلف را، در اختیار دارند. 
این قرآن پژوه خاطر نشان کرد: البتّه مهمترین مراکزی که گنجینۀ بسیار عظیمی از نظر تعداد و تنوّع خطوط مختلف از دوره‌های مختلف را در اختیار دارد، حرم رضوی در مشهد است که می‌توان آن را یکی از سه چهار مرکز مهمّ در کلّ دنیا به حساب آورد. 
در خارج از ایران،در صنعای یمن، در کتابخانه‌های استانبول، در کتابخانۀ الازهر مصر، کتابخانۀ ملّی فرانسه و کتابخانه ملّی روسیه، انبوهی از نسخه‌های قدیمی و درجه یک،نگهداری می‌شود.

نحوۀ دسترسی به نسخ خطّی قرآن
کریمی‌نیا دربارۀ اینکه چقدر از نسخه‌های خطی قرآنی در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد و در مقایسه با کشورهای خارج، ما چه برخوردی با نسخه‌ها داریم، بیان داشت: همواره یک سنّت سختگیرانه‌ای برای در اختیار قرار دادن یا در دسترس بودن نسخ برای محقّقین وجود داشته است، البتّه برخی از این مراکز، کتابخانه‌ها و موزه‌ها، آرام آرام به سمت گشایش حرکت می‌کنند.
 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مقایسه با دهه‌های پیش آسان‌گیری بیشتری وجود دارد؛ امّا در خیلی از مراکز هنوز این اتّفاق نیفتاده است. 
وی، تصریح کرد:خیلی از این آثار از قرون قدیم به کشورهای غربی رفته یا به آنها فروخته شده است و در موزه‌های آنان قرار دارد و ما برای شناخت گذشۀ خود به آن نسخ نیاز داریم. 
خوشبختانه خیلی از نسخه‌ها در دسترس است و مثلاً کتابخانه ملّی فرانسه حجم زیادی از نسخه‌های قرآنی دوره‌های مختلف از کلّ جهان اسلام را که در اختیار دارد، روی سایت کتابخانه گذاشته و تصاویر با کیفیّت تمام نسخه‌ها،قابل دسترسی است.

لزوم توجه بیشتر به نگهداری نسخ خطی قرآن
کریمی‌نیا دربارۀ شیوۀ نگهداری از نسخه‌ها تصریح کرد: ما برای نگهداری نسخ خطی قرآن، از شیوه‌های ابتدایی استفاده می‌کنیم. بسیاری از نسخه‌های خیلی با ارزش که اگر یک برگ آن در موزه‌هایی مثل لوور باشد، هزینۀ زیادی برای نگهداری آن می‌کنند، اینجا سال‌های سال از آن می‌گذرد و در اثر رطوبت و یا خوردن موریانه آسیب می‌بیند و باز هم، مرمّت نمی‌شود.
این مدرّس دانشگاه، در پاسخ به سؤال پایانی کارشناس برنامه مبنی بر اینکه آیا نسخه‌شناسی یه عنوان یک رشتۀ مستقل در دانشگاه وجود دارد، خاطرنشان کرد: رشته‌ای با عنوان نسخه‌شناسی مصحف‌های قرآنی وجود ندارد، زیرا برای این کار به یک سری دانش‌های قرآنی و تاریخ هنر، کتاب‌شناسی و .. نیاز هست و همین باعث شده که تاکنون، نتوانیم رشته‌ای با این عنوان، در دانشگاه، داشته باشیم.
یادآور می‌شود، ویژه‌برنامۀ تلویزیونی «دارالعلم»، به همّت آستان قدس رضوی و با هدف ترویج فرهنگ و معارف دینی، در 20 قسمت تهیّه شده و شنبه تا چهارشنبه، ساعت 21، در شبکۀ 4 سیما، میزبان یکی از چهره‌های نامدار دینی و فرهنگی کشور است.