به گزارش آستان‌نیوز، بهزاد نعمتی در ابتدای این برنامه تلویزیونی، از هنر حجاری به عنوان یکی از هنرهای قدیمی حرم رضوی یاد  کرد و گفت: قدمت آثار سنگی باقی مانده از گذشته در حرم، به هفتصد سال می‌رسد. نام حجّاران یا سنگ‌تراشان، در پای برخی کتیبه‌های قدیمی حرم درج شده است. انواع متنوّعی از سنگ در آرایه‌های هنری و عناصر معماری حرم به کار رفته است. این روند تا کنون ادامه داشته و در دوران معاصر بر تنوّع کارهای سنگی افزوده شده است.

 نفیس‌ترین شاهکارهای سنگی دوره‌های کهن در حرم رضوی

وی با اشاره به اینکه حجاری یکی از شیوه‌های رایج برای تزیین و آراستن فضاها و بناهای مختلف است که از روزگار بسیار کهن، در فرهنگ ها و تمدن های گوناگون رایج بوده خاطر نشان کرد: در حرم امام رضا(ع) هم از قدیمی‌ترین نمونه‌های تزیین و آراستن بنا حجاری بوده که هم در آراستن بنا استفاده میشده و هم در واقع ابزارها و وسایلی برای انتقال آب بوده است.
نعمتی با اشاره به اینکه از حجاری در تزئینات بناها و همچنین خلق آثار جنبی همچون سقاخانه‌ها، سنگاب‌ها، محراب‌ها و سنگ قبرها در حرم رضوی استفاده شده است، افزود: با توجه به اهمیت مسئله آب و آبرسانی در حرم رضوی، ما شاهد استفاده گسترده از سنگ، برای تنظیم و انتقال آب به حرم و گذار و عبور آن در قالب نهرها، حوض‌ها و سنگاب‌های ثابت  در حرم  هستیم که به صورت شی قابل جابجایی در حرم استفاده می‌شده است.
نعمتی از «سنگاب خوارزمشاهی» به  عنوان قدیمی‌ترین نمونه ابزار وسایل سنگی در حرم رضوی یاد کرد و افزود: سنگاب خوارزمشاهی یکی از نفیس‌ترین و قدیمی‌ترین اشیای فرهنگی و هنری در موزه آستان قدس رضوی است که قدمت آن به قرن ششم هجری قمری باز می‌گردد. از شاهکارهای دوره‌های کهن با حجاری‌های ریز و لطیف در کناره‌هایش، آیه‌هایی از قرآن را به نمایش گذاشته است این سنگاب نه تنها محلی برای نوشیدن آب زلال که نمادی از سیراب شدن روح از سرچشمه محبت امام رضا(ع) است.

 قدیمی‌ترین سازه‌های حجاری شده در حرم رضوی

این پژوهشگر افزود: سنگاب خوارزمشاهی از قدیمی‌ترین اشیای وقفی حرم بعد از کتاب‌ها ونسخ خطی محسوب می‌شود که یکی از ابزارها و وسایل نگهداری و توزیع آب بوده  که در حدود سال 600 یا 700 قمری در سقاخانه حرم امام رضا (ع) استفاده می‌شده است .
نعمتی تصریح کرد:  بعد از سنگاب خوارزمشاهی، قدیمی‌ترین نمونه سنگی ، کتیبه‌های سنگی در ازاره حرم رضوی است که  قدمت آن‌ها به سده ششم هجری برمی‌گردد. همچنین می‌توان از سنگ‌های صندوقی یا سنگ‌های تختی که بر روی مزارات افراد مختلف در صحن‌ها، رواق‌ها و یا در قبرستان‌های اطراف حرم مطهر نصب شده به عنوان دیگر نمونه‌های تزیینات سنگی در حرم رضوی اشاره کرد. 
وی تصریح کرد: ازاره، محراب سنگی وکتیبه مسجد گوهرشاد از دیگر کاربرد‌های هنر حجاری در حرم رضوی متعلق به دوران تیموری است که البته در دوره‌های مختلف بازسازی شده است.
وی با تاکید بر اینکه حوض‌ها و سنگاب‌های حرم امام رضا (ع)، از سازه‌های حجاری شده مجموعه عظیم آستان قدس رضوی به شمار می‌روند ، ادامه داد: قدیمی‌ترین عنصر سنگی یافت شده در حرم مطهر، سنگاب بزرگی است که در انتهای سده ششم هجری قمری، از سنگ سیاه مشهور به «هرکاره» ساخته شده است و تا ابتدای سده حاضر در محلی به نام سقاخانه قرار داشت.
 به گفته نعمتی، این سنگاب، از شاهکار‌های هنر سنگ تراشی به شمار می‌رود. علاوه بر آن، سنگاب سقاخانه کنونی صحن انقلاب که به دستور نادرشاه از هرات آورده شده است و سنگاب سقاخانه صحن نو که اکنون در وسط حوض صحن آزادی قرار دارد، هر دو سنگ یکپارچه‌ای است که با مهارت تمام حجاری شده است و به صورت آبخوری بزرگی شکل گرفته است.
وی با اشاره به اینکه از قدیم، ساختن حوض با دیواره‌های سنگی رایج بوده و در اسناد تاریخی آستان قدس، به ساختن حوض‌های سنگی اشاره شده است،  افزود: همه حوض‌های موجود در صحن‌های حرم مطهر رضوی از سنگ ساخته شده است. اغلب این حوض‌ها به اشکال هندسی زیبا مانند چهار یا هشت گوش یا گل هشت پر طراحی شده است و سازه‌های مرمری که به زیبایی حجاری شده اند را به عنوان پایه چراغ یا گلدان‌های تزیینی در اطراف یا میان آن‌ها قرار داده اند. حوض هشت پر مسجد جامع گوهرشاد از زیباترین حوض‌های حرم مطهر است.

 سیر تحول هنر حجاری در دوره‌های مختلف تاریخی در حرم رضوی

نعمتی با تاکید بر اینکه از دوره صفوی به بعد، تزیین بناهای حرم رضوی با سنگ گسترش یافته است، افزود: سنگ کردن ازاره‌های مختلف حرم رضوی، از دوره صفوی آغاز می‌شود. در اسناد تاریخی  باقی مانده از تشکیلات آستان قدس رضوی در حدود ۴۰۰ سال قبل به بعد یعنی از دوره شاه عباس اول، ما نام سنگ تراش و حجار را می‌بینیم و نمونه‌هایی از  اسناد مربوط به پرداخت پول برای ساختن و تزیین کردن فضاهایی که در آن سنگ به کار رفته نیز موجود است. 
وی خاطر نشان کرد: در پایان دوران پهلوی ما شاهد حضور منصب، شغل و پیشه سنگ‌تراشی هستیم که به صورت رسمی در آستان قدس خدمت می‌کردند و  برای انجام کارهای حجاری در حرم رضوی حقوق و مواجب می‌گرفتند. 
وی اظهار کرد: از این دوره به بعد در نماکاری‌ها نیز به صورت محدود از کاشی‌های سنگی استفاده می‌شود که به عنوان نمونه‌هایی از آن می‌توان به کاشی‌های سنگی در مسجد گوهرشاد  اشاره کرد. همچنین بسیاری از کتیبه‌های احداثیه بناها و‌ وقف نامه‌ بناها، از جمله مدارس حرم رضوی، از کتیبه‌های سنگی تشکیل شده است.
پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، با اشاره به اینکه از دوره قاجار به بعد، ما شاهد استفاده گسترده از کتیبه‌های سنگی در ردیف بالای ازاره‌های حرم مطهر هستیم که به صورت سنتی تا دوره جمهوری اسلامی ادامه پیدا کرد ، افزود: در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، پوشاندن کف‌های ساختمان‌ها و تالارها با سنگ‌های متنوع، به جای کاشی هم رایج می‌شود و در دوره جمهوری اسلامی به اوج خود می‌رسد.  در این دوره برای زیباسازی فضاها از تکنیک‌های مختلفی به ویژه معرق‌های سنگ، انداختن گره‌های هندسی در کف سازی‌ها و ازاره ها به صورت قاب بندی استفاده می‌شود.

سقاخانه صحن جمهوری اسلامی؛ شاهکار هنر معاصر 

نعمتی با بیان اینکه سقاخانه صحن جمهوری اسلامی نیز با سنگ‌های مرمر خوش‌رنگ و حجاری‌هایی با نقش‌های اصلی و آیاتی از قرآن، شاهکار هنر معاصر در حرم رضوی محسوب می‌شود، تصریح کرد: سقاخانه‌های صحن قدس و صحن جمهوری اسلامی که هر دو مربوط به دوره جمهوری اسلامی است، از بهترین کار‌های سنگی در حرم مطهر رضوی است. داخل سقاخانه صحن قدس به طور کامل از سنگ پوشیده شده است و دیوار‌ها و سقف آن، معرق کاری بسیار ظریفی از سنگ دارد. وی اضافه کرد: حتی اشکال گیاهی و کتیبه‌های ظریف آن هم سنگی است. سینی آبخوری‌های سقاخانه، نمای داخل سقاخانه صحن جمهوری اسلامی، شامل معرق کاری از ترکیب سنگ و کاشی است. ستون ها، سرستون‌ها و حتی طاق‌های تیزه دار دهانه‌ها نیز به طور کامل با سنگ اجرا شده است. 
وی در پایان یادآور شد: از دیگر ویژگی‌های معماری دوران انقلاب اسلامی، استفاده بیشتر از سنگ نماکاری‌ها و کاربندی‌ها است که در معماری حرم برای تنوع بخشی بیشتر، سنگ‌ها با برش‌های مختلف در  امتداد نقش سنگ یا جهت مخالف آن انجام می‌شود  که باعث می‌شود این راه‌ها و رگه‌ها به صورت‌های گوناگونی جلوه پیدا کنند و به عنوان یک عنصر تنوع به آرایه‌ها استفاده شود که نمونه‌های از آن را در ازاره‌های «دارالحجه» و در مسیر راه پله‌های دسترسی به رواق دارالحجه به صورت گسترده می‌توان مشاهده کرد.