روایت ناگفته‌هایی از بزرگترین طومار زیارتی مسلمانان در گنجینه رضوی

به گزارش آستان نیوز، این برنامه به مناسبت گرامی‌داشت روز زیارتی حضرت رضا(ع) و ایام حج، با حضور جمعی از مدیران و کارشناسان سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 30 اردیبهشت 1404، در تالار اندیشگاه رضوی کتابخانه مرکزی بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع)، اجرا شد. 

الهه محبوب فریمانی، رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی در ابتدای نشست، اظهار کرد: سنت زیارت در تمامی جوامع و ادیان، وجود دارد. 

دراین‌میان، سنت زیارت در جوامع مسلمانان با شکل‌ها و نگاه‌های مختلفی همراه است که، بیانگر فرهنگ معنوی بین انسان و خدا است. 

وی، ادامه داد: در دورانی که هنر عکاسی وجود نداشته، برخی از مسلمانان در سفر زیارتی به امکان مقدس، تصویر آن اماکن را می‌کشیدند که طومارهای زیارتی نیز به این شکل، خلق شده است. 

محبوب فریمانی، گفت: تاکنون 10 طومار زیارتی خطی و چاپی از جمله سه طومار خطی در جهان شناخته شده که پس از دو طومار «نیپور» درهلند و طومار دیگر در جزایر هاوایی، طومار موجود در گنجینه رضوی، سومین طومار زیارتی خطی جهان،به شمار می‌آید. 

وی افزود: این طومار که سفری زیارتی از مکه به مشهد را به تصویر کشیده، توسط یک زائر هندی در سال 1402، به مرکز اسناد آستان قدس رضوی اهدا و در این آستان مقدس، مرمت شده است.

 از این اثر، به تازگی در سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، رونمایی شد. 

معرفی طومارهای زیارتی

در ادامه این نشست، سوسن نیکجو، پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به شیوه پژوهش بر روی طومار زیارتی گنجینه رضوی و مراحل خوانش تصاویر آن و...، اظهار کرد: طومارهای زیارتی، اسنادی تصویری هستند که برای شخص، مبنی بر انجام مناسک حج و اعمال مختلف آن، تهیه می‌شده است.

وی با تأکید بر اینکه این طومارها، بیشتر به‌عنوان گواهی حج و یا گواهی حج نیابتی، تولید می‌شده است، افزود: طومارهای زیارتی به‌طور معمول به‌صورت تک برگ بر روی کاغذ و به شکل عمودی یا افقی، تهیه می‌شدند. 

نیکجو در ادامه، طومارهای زیارتی را، از نظر پراکندگی جغرافیایی، مسیر حج‌گزاران(خشکی و دریا) و گرایشات تصویری زائر(شیعه، اهل سنت و...)، تقسیم‌بندی کرد و براین اساس، به معرفی منتخبی از طومارهای زیارتی و ارائه تصویرهای آنها همچون طومار نیپور، پرداخت. 

وی همچنین با بیان اینکه با شکل‌گیری صنعت چاپ سنگی، شاهد چاپ طومارهای زیارتی در قالب «پوسترهای زیارت چاپ» بودیم، منتخبی از پوسترها را، معرفی کرد. 

استفاده از نمادهای زیارتی در طومار

در ادامه، سخنران برنامه با اشاره به اشعار زیارتی که توسط چاووشی‌خوانان، خوانده می‌شده است، گفت: 77 بیت شعر در بخش بالایی طومار زیارتی موجود در گنجینه رضوی، به چشم می‌خورد. 

وی افزود:این اشعار زیارتی درهنگام رفتن فرد به حج یا بازگشت او خوانده می‌شده است. 

برخی اشعار نیز جنبه دعا برای نزدیکان و اقوام فرد داشته است.

 اشعاری نیز در قالب مرثیه و عزاداری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) قرائت می‌شده است.

 برخی اشعار نیز خاص امامان(ع) بوده است. 

این پژوهشگر تاریخ اسلام از نمادهایی همچون شیر، شتر، چلچراغ، براق، قدح، ساعت فرنگی، پرده نور و...، به‌عنوان نمادهای طومار زیارتی، نام برد و درباره آنها، توضیحاتی ارائه داد.

نیکجو به‌طور مثال، گفت: گل نسترن در اطراف گنبد مطهر حضرت رضا(ع)، نماد منصبی به نام «خدمت فوق» در تشکیلات آستان قدس رضوی است.

 از وظایف این منصب، غبارروبی قسمت فوقانی ضریح مطهر امام رضا(ع) بوده که شامل تعویض گلدان‌ها، جمع‌آوری نذورات و غبارروبی روپوش ضریح مطهر، بوده است.

وی، ادامه داد: سینی زهر نیز، نمادی از مجلس شهادت امام رضا(ع) و مسموم شدن این امام همام توسط مأمون خلیفه عباسی است.

 همچنین نام زنان تاریخ اسلام بر روی این طومار زیارتی، ذکر شده است. 

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: با بررسی این طومار می‌توان به اطلاعاتی درخصوص حج‌گزاری ایرانیان در دوره قاجار، آیین‌های مردمی حج و زیارت، تصویرگری در ادبیات دینی و نمادگرایی اشیای مقدس و...، دست یافت که این امر نیز به دستیابی به فهم تاریخی از مناسک زیارت، منتهی می‌شود. 

گفتنی است، در این مراسم یاد و خاطره مرحوم سید محسن حسینی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی و همسر سوسن نیکجو که بخش عمده پژوهش بر روی این طومار زیارتی را انجام داده بود، توسط حاضران، گرامی‌ داشته شد. همچنین در پایان برنامه، از تصویر چاپ شده از روی طومار زیارتی موجود در گنجینه رضوی، رونمایی شد.