در جست‌وجوی شغل انسان‌ساز معلمی در منابع اطلاعاتی گنجینه رضوی

به گزارش آستان نیوز، در تقویم رسمی کشور، 12 اردیبهشت ماه سالروز شهادت اندیشمند مجاهد استاد مرتضی مطهری به عنوان «روز معلم» نام‌گذاری شده است. در ادامه به بهانه بزرگداشت هفته معلم، گزیده‌ای از منابع اطلاعاتی موجود در گنجینه رضوی با موضوع تعلیم و تربیت به ویژه معلم را معرفی می‌کنیم. 
 

نگهداری از اسناد مرتبط با معلمان
کاظم جهانگیری کارشناس اداره اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: نزدیک به 7 هزار و 500 برگ سند مکتوب، از دوره صفویه تا پایان دوره پهلوی، در آرشیو این اداره نگهداری می‌شود که تأسیس و حمایت از مراکز آموزشی همچون مکتب‌خانه‌ها و مدرسه‌های علمیه در جوار حرم مطهر حضرت رضا(ع) توسط آستان قدس را روایت می‌کند. 
او می‌افزاید: بخشی از این اسناد تاریخی مرتبط با معلمانی است که در این مراکز آموزشی، تدریس به دانش‌آموزان را برعهده داشتند چنان‌که قدیمی‌ترین سند مکتب‌خانه موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی مربوط به قبض حقوق «یار علی» معلم مکتب‌خانه در سال ۱۰۱۲ هجری قمری است. 
جهانگیری بیان می‌کند: بررسی این اسناد، نکات ارزشمند تاریخی در خصوص وضعیت اشتغال کادر آموزشی این مدرسه‌ها به ویژه معلمان در اختیار محققان قرار می‌دهد. به طور مثال، نخستین حکم انتصاب معلمان در اسناد مرتبط با این مدرسه‌ها توسط ظهیرالاسلام تولیت وقت آستان قدس در سال 1334 قمری و در عصر قاجار ابلاغ شده است. 
او ادامه می‌دهد: همچنین این اسناد مکتوب بیانگر تعداد معلمان در مدرسه‌های آستان قدس، میزان و چگونگی پرداخت حقوق ماهیانه معلمان، مشکلات مربوط به آنان، ساعت کار معلمان در قبل از ظهر و بعدازظهر، پایه تحصیلی که معلمان تدریس می‌کردند، پرداخت انعام به معلمان و...، در دوره‌های مختلف گذشته است. 
کارشناس اداره اسناد آستان قدس رضوی تصریح می‌کند: در برخی از این اسناد تاریخی، حتی نام معلمان نیز ذکر شده است. البته در اسناد موجود در بازه زمانی سال 1329 تا 1334 قمری، نام معلمان نیامده است و فقط به تعداد و حقوق آنان اشاره شده است. 
او از «مکتب‌خانه اطفال ایتام» به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مدرسه‌های آستان قدس رضوی که در صحن عتیق(صحن انقلاب فعلی) حرم مطهر فعال بوده است، نام می‌برد و می‌گوید: این مکتب‌خانه در سال 1326 با انتقال به باغ آصف‌الدوله به «مدرسه صدریه سادات» و همچنین در سال 1329 قمری با تغییر متولی آستانه به «مدرسه رضویه» تغییر نام داده است.
جهانگیری می‌افزاید: از آنجایی که این مرکز آموزشی همواره یک مدرسه ویژه آموزش پسران بوده است، از این رو معلمان آنان نیز همگی مرد بودند. در واقع اسناد موجود در این آرشیو؛ از دوره صفویه تا پایان دوره قاجار، مرتبط با شغل معلمان آقا در این آستان مقدس است. 
همچنین به گفته مهدی حسامی کارشناس اسناد تصویری اداره اسناد آستان قدس رضوی، این آرشیو دارای مجموعه عکس‌های تاریخی از مدارس قدیم خراسان و مشهد است که در آن‌ها، معلمان نیز حضور پررنگی دارند. به طور نمونه، می‌توان از عکس مدرسه مبارکه شوکتیه بیرجند در سال 1328 هجری قمری نام برد.
 

حفظ تاریخ شفاهی فرهنگیان 
در ادامه محمد نظرزاده کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی اداره اسناد آستان قدس رضوی اظهار می‌کند: این بخش با توجه به اهميت آموزش و پرورش در تاريخ اجتماعي معاصر شهر مشهد و وجود اسناد بسیاری مرتبط با آموزش و پرورش مشهد از جمله در خصوص مدرسه رضويه در آرشیو اسناد این آستان مقدس، پروژه تاريخ شفاهي «آموزش و پرورش مشهد» را در سه دوره پهلوي اول، دوم و بعد از انقلاب انجام داد. 
او می‌گوید: ماحصل انجام این طرح تاریخ شفاهی از بهمن 1383 تا پايان دي 1384، برگزاری 170 جلسه مصاحبه با 90 نفر از فرهنگيان شاخص و برجسته شهر مشهد به مدت 200 ساعت بوده است. 
نظرزاده ادامه می‌دهد: در این مصاحبه‌ها در خصوص موضوعاتی همچون چگونگی استخدام فرهنگیان، خاطرات خاص دوران خدمت آنان، وضعيت حقوق و مزايا و روند تغييرات آن، تشويق‌نامه و تقديرنامه و نحوه اعطاي آن، خلاقيت‌ها و ابتكارات در دوران معلمي، موقعيت و منزلت اجتماعي معلمان در گذشته، چگونگی بازنشستگی آنان و...، گفت‌وگو شده است.
او می‌افزاید: دبيرها و معلمان مشهور و موفق، معلمان خارجي در مشهد، اولين ليسانسيه‌هاي علوم كه در مشهد به امر آموزش پرداخته‌اند و اولين دبيران زن از چه تاريخي مشغول بكار شدند، از دیگر موضوعات مورد گفت‌وگو با مصاحبه‌شوندگان با محوریت معلمان در این بخش بوده است.
کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی اداره اسناد آستان قدس رضوی می‌گوید: همچنین با توجه به تهیه تاریخ شفاهی شهرستان‌های خراسان به همت این بخش با جمعی از فرهنگیان این شهرستان‌ها همچون کاشمر، بردسکن، نیشابور، کوهسرخ، گناباد، قوچان، سبزوار و اسفراین، مصاحبه شده است. بنابراین می‌توان گفت به تاریخ شفاهی آموزش و پرورش خراسان فراتر از شهر مشهد پرداخته شده است. 
نظرزاده خاطرنشان می‌کند: بی‌تردید انجام یک طرح تاریخ شفاهی، به معنای اتمام مصاحبه با افراد مطلع و صاحب ‌نظر در آن حوزه‌ مورد نظر نیست چنان‌که در ادوار مختلف نیز جمع‌آوري، ثبت و ضبط خاطرات، شنیده‌ها، مشاهدات خاص، زندگي‌نامه‌ها و...، فرهنگیان شاخص در این بخش انجام شده و می‌شود. 
گفتنی است، مجموعه کتاب‌های چاپی ارزشمندی نیز از تألیفات شهید مطهری، معلم برجسته و همیشه زنده ایران اسلامی در تالارهای کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در دسترس اهل کتاب و کتابخوانی قرار دارد. به طور مثال، منتخبی از این آثار به زبان‌های آلمانی، انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی، چینی و سواحیلی به مناسبت گرامیداشت هفته معلم در تالار کتاب‌های خارجی این کتابخانه در معرض دید عموم قرار گرفته است.