گستره متنوع اخلاق‌نگاری در جهان اسلام

دکتر رستم فلاح، نویسنده کتاب «روایتی تاریخی ـ تحلیلی از اسلام‌پژوهی در جهان اسلام»، از انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، در گفت‌وگو با خبرنگار آستان نیوز، در توضیح این پژوهش گفت: در این اثر گستره وسیع اخلاقی از ابعاد مختلف، عرضه شده است.

وی، ادامه داد: ما در حوزه اخلاق‌نگاری در جهان اسلام با گونه‌های بسیار متنوعی روبرو هستیم. در این اثر ۲۰ گونه از اخلاق‌نگاری اعم از مکارم‌الاخلاق نویسی، شریعت‌نامه‌نویسی، اندرزنامه‌نویسی یا به تعبیری پندنامه‌نویسی، ادب عام، ادب تعلیمی، مقام‌نویسی، علم‌الاخلاق، اربعینیات، المحاسن و المساوی، آداب المعلمین و المتعلمین و... تبیین شده است.

این نویسنده و پژوهشگر افزود: 4 روش فلسفی، عرفانی، ماثور یا روایی و روش تلفیقی در اخلاق‌نگاری جهان اسلام بسیار معروف است و بسیاری از منابع اخلاقی جهان اسلام را ذیل این چهار روش می‌توان فهرست کرد، اما این پژوهش نشان می‌دهد که روش‌های اخلاق‌نگاری را نمی‌توانیم دراین چهار روش محدود کنیم.

وی، ادامه داد: دو دسته اخلاق‌نگاری در تاریخ اسلام در همان نیمه نخست وجود دارد که در ذیل هیچ‌کدام از این روش‌های چهارگانه نمی‌گنجند. 

برای نمونه آثار جاحظ نه فلسفی‌ و نه عرفانی‌اند، نه ماثور و روایی. عنوانی که من پیشنهاد کردم برای این روش، روشی است که بتوان آثاری مثل آثار جاحظ را در آن جا داد روش ادبی است. یا آثار بسیار زیادی که حارث محاسبی در قرن چهارم هجری داشته، در ذیل هیچ‌کدام از این چهار روش نمی‌شود دسته‌بندی کرد. عنوانی که من پیشنهاد دادم برای کارهای جاحظ، روش روان‌شناختی ـ تجربی است. اگر با همین دقت نظر، اخلاق‌نگاری‌ها را مطالعه کنیم، روش‌های بسیار جدیدتری هم می‌توانیم پیدا کنیم.

جهت‌گیری‌های سه‌گانه اخلاق‌نگاری

فلاح تصریح کرد: گستره دیگری که اگر به آن باید توجه داشته باشیم و می‌تواند تنوع اخلاق‌نگاری را در تمدن و جهان اسلام نشان دهد، حیث جهت‌گیری است. 

 آثار و منابع اخلاقی ما به لحاظ جهت‌گیری حداقل در سه جهت قابل تقسیم‌بندی هستند. بخشی از اینها سلامت‌محور هستند، بیشتر در این اثر به آثار اخلاقی که در حوزه پزشکی تولید شده پرداخته شده است، یعنی اخلاق پزشکی، همچون طب رازی و....

وی، گفت: گستره دیگر حقوق محور است و شامل آثاری است که بر اساس حقوق قابل‌دسته‌بندی هستند. مثلاً رساله‌الحقوق امام سجاد (ع) و آثاری که بعد از آن نوشته شده است همچون، الرعایه، حقوق الله محاسبی در قرن چهارم و... و گستره سوم آثاری هستند که می‌توانیم عنوان کمال محور به آنها بدهیم. 

بخشی از اخلاق نگاری‌ها نه سلامت‌محورند، نه حقوق محور، بلکه کمال محورند.

فلاح، ادامه داد: اخلاق چون به گستره ارتباطی انسان متعلق است بسیار متنوع است. ما اخلاق قدسی داریم، اخلاق درون‌فردی داریم، اخلاق برون فردی داریم. این گستره‌ها را اگر به آن توجه کنیم، اخلاق نگاری‌ها خیلی متنوع‌اند. 

کسانی که به این گستره‌ها توجه نشان نمی‌دهند، طبیعتاً گرفتار نوعی تکرار در اخلاق‌نگاری شده‌اند.

وی با اشاره به نتایج این تحقیق، اظهار کرد: این پژوهش در نیمه اول تاریخ اسلام، ۱۳۴ اخلاق‌پژوه را با ۶۲۰ رساله اخلاقی معرفی می‌کند. نسخه اول این اثر رساله دکتری بنده در دانشگاه تهران بود که با راهنمایی استاد احد فرامرز قراملکی، دفاع شد.

اهم دستاوردهای پژوهش

فلاح، ادامه داد: این اثر شامل دستاوردهای فراوانی از جمله معرفی منابع بسیار زیادی که به‌صورت رسمی در تاریخ اخلاقی ما به‌عنوان منابع اخلاقی شناخته نمی‌شدند، می‌شود، در واقع در تاریخ اسلام، زبان رسمی عربی بوده و بسیاری از منابع اخلاقی به زبان عربی نگاشته شده‌اند. این یک آسیب برای فرهنگ ماست و آن اینکه فارسی‌زبان‌ها از استفاده از این منابع محروم شده‌اند.

وی، خاطرنشان کرد: این اثر توانسته بسیاری از این منابع را به فارسی‌زبان‌ها معرفی کند. دستاورد دیگر این اثر این است که در این پژوهش رسائلی معرفی شده که برای بسیاری از پژوهشگران ما حتی متخصصین ما، ناشناخته بوده است.

آثار ناشناخته و رسائل مفقوده

این نویسنده، افزود: از حارث محاسبی تنها اثری که متخصصین ما در ایران می‌شناختند و از آن نام می‌بردند حقوق الله بود، اما در این پژوهش ۱۵ اثر دیگر از حارث محاسبی گزارش تحلیلی شده است. حتی در این پژوهش رسائلی معرفی شده که در واقع رسائل مفقوده به‌حساب می‌آمدند، از جمله الفروغ و منع ترادف از حکیم ترمذی که امروز برای مباحث اخلاقی ما بسیار می‌تواند راهگشا باشد، خصوصاً بحث برادران دروغین که موضوع اصلی همین رساله حکیم ترمذی است.

کاربردهای پژوهش برای استادان و دانشجویان

نویسنده کتاب «روایتی تاریخی ـ تحلیلی از اخلاق‌پژوهی در جهان اسلام»، در ادامه تصریح کرد: مردمی که تاریخ خودشان را نشناسند مجبور به تکرار بی‌فایده آن خواهند بود. این اثر می‌تواند برای استادان گران‌قدر، مرجع پژوهشی بسیار سودمندی باشد و مفاهیم، مضامین و موضوعات پژوهشی بسیاری را در اختیار دانشجویان قرار دهد که می‌تواند منشأ مقالات، سخنرانی‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاهی باشد و برای مدیران نیز ذخایر اخلاقی، حرفه‌ای و کاربردی بسیاری را، در بردارد.