تبیین نسبت فضل بن شاذان با قیاس در دو مکتب قم و بغداد

به گزارش آستان نیوز،  حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر علی الهی خراسانی، عضو هیئت‌علمی پژوهشکده بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، در نشست علمی  «اتهام قیاس به فضل بن شاذان از سوی دو مکتب قم و بغداد» که در تالار شیخ طوسی برگزار شد، به بررسی یکی از مناقشات بنیادین در تاریخ فقه امامیه پرداخت و گفت: فضل بن شاذان نیشابوری، از شاگردان مکتب عقل‌گرای هشام بن حکم بود که در قرن سوم هجری نقشی اساسی در شکل‌گیری عقلانیت استنباطی شیعه ایفا کرد، اما باوجود این جایگاه، از سوی دو مکتب قم و بغداد به "قیاس‌گرایی" متهم شد. 

دو نگاه متفاوت به یک اندیشمند واحد

حجت‌الاسلام الهی خراسانی، با اشاره به فضای فکری دو مکتب قم و بغداد در قرون نخستین شیعه، اظهار کرد: در مکتب قم، شیخ صدوق با رویکرد حدیث محور خود، برخی فتاوای فضل بن شاذان را در باب ارث، مبتنی بر قیاس دانسته و او را از مسیر استنباط حدیثی دور شمرده است. 
در مقابل، سید مرتضی علم‌الهدی در بغداد، با آنکه خود پایه‌گذار عقل‌گرایی امامی بود، فضل را از قائلان به قیاس دانست و حتی در رسائلش تصریح کرد که اعتقاد به صحت قیاس در شریعت، موجب سقوط عدالت است.
وی، افزود: به‌این‌ترتیب، فضل در نگاه هر دو مکتب، از دایره عدالت و مشروعیت علمی خارج شد؛ هرچند روش استنباطی او، در واقع تلاش برای پیوند میان عقل و نقل بود، نه گرایش به قیاس به معنای اهل‌سنت.
عضو هیئت‌علمی بنیاد پژوهش‌های اسلامی، تأکید کرد: بازخوانی آثار فضل بن شاذان، از جمله "الایضاح"، نشان می‌دهد که او، به‌روشنی با حجیت رأی و قیاس مخالف بود. 
 آنچه مخالفانش "قیاس" پنداشته‌اند، در واقع نوعی تعلیل‌گرایی، مقاصدگرایی و تفریع فروع بر اصول است؛ همان فرایندهایی که بعدها در علم اصول فقه امامیه، جایگاه پیدا کرد.
وی در ادامه، افزود: اتهام قیاس‌گرایی به فضل بن شاذان، بیش از آنکه مبنای معرفتی داشته باشد، ناشی از منازعات هویتی و مکتبی در درون تشیع است. 
هر دو مکتب قم و بغداد در مسیر تثبیت هویت فکری خویش، گرایش عقل‌گرای مدرسه هشام بن حکم را به حاشیه راندند و فضل، قربانی همین روند شد.

تفکیک میان قیاس باطل و اجتهاد مشروع

حجت‌الاسلام الهی خراسانی، در ادامه با تفکیک اقسام قیاس در فقه اسلامی، تصریح کرد: در آثار فضل بن شاذان، هیچ نشانه‌ای از به‌کارگیری "قیاس مستنبط العلة"  که نزد امامیه باطل است، وجود ندارد. 
استدلال‌های او بیشتر در چارچوب "قیاس منصوص العلة" و "قیاس اولویت" مطرح می‌شود که از نظر اصولیان متأخر، مشروع و قابل‌پذیرش، است.
وی، خاطرنشان کرد: فضل بن شاذان در حقیقت از پیش‌گامان شکل‌گیری اجتهاد عقلانی در فقه امامیه است. 
 اهتمام او به علل احکام، ساختاردهی به استنباط و نگاه نظام‌مند به نصوص، زمینه‌ساز پیدایش علم اصول فقه در قرون بعدی، شد.

فضل بن شاذان؛ از اتهام تا تأسیس عقلانیت فقهی

سخنران نشست در جمع‌بندی سخنان خود اظهار کرد: اتهام قیاس‌گرایی به فضل بن شاذان، نادرست و محصول خلط مفهومی میان قیاس و اجتهاد است. بررسی پرونده علمی او نشان می‌دهد که عقلانیت فقهی شیعه از دل همین اتهامات زاده شد؛ عقلانیتی که راه را برای اجتهاد روشمند در فقه امامیه، هموار ساخت.
در پایان نشست، حاضران با طرح پرسش‌هایی پیرامون مفهوم قیاس، نسبت آن با اجتهاد و جایگاه عقل در فقه امامیه، به گفت‌وگو و تبادل نظر پرداختند.