فقه محیط‌زیست باید به‌صورت نظام‌مند در حوزه علمیه دنبال شود

به گزارش آستان نیوز، حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی شریعتی تبار، مدیرگروه فقه و اصول بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی در تبیین نگاه فقه اسلامی به محیط‌زیست و منابع طبیعی، اظهار کرد: از نظر فقهی، انسان موظف است در محیط‌زیست و طبیعت فعال باشد.

قرآن کریم می‌فرماید: «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» (هود، آیه ۶۱)؛ یعنی خداوند انسان را از زمین آفرید و او را به آبادانی آن، فرمان داد.

وی با اشاره به عهدنامه معروف امیرالمؤمنین علی (ع) به مالک‌اشتر، افزود: امام (ع) در این عهدنامه، «عِمَارَةَ الْبِلَاد» را از وظایف بنیادین حکومت اسلامی برشمرده و بر اولویت عمران زمین نسبت به جمع‌آوری خراج تأکید کرده است؛ زیرا آبادانی زمین و تعامل درست با منابع طبیعی، شرط تحقق عدالت اقتصادی و پایداری جوامع است.

حجت‌الاسلام شریعتی تبار ادامه داد: امام علی (ع) در همان عهدنامه هشدار می‌دهد که اگر حاکمان تنها در پی جمع‌آوری خراج باشند و نسبت به عمران زمین و حفظ محیط‌زیست بی‌توجهی کنند، موجب خرابی بلاد و هلاکت مردم خواهند شد. این نگاه، بیانگر وجود «فقه محیط‌زیست» در بطن معارف اسلامی است.

مدیرگروه فقه و اصول بنیاد پژوهش‌های اسلامی، تصریح کرد: امام علی (ع) در خطبه ۱۶۷ نهج‌البلاغه نیز می‌فرماید: «اتقوا الله فی عباده و بلاده فانکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم»؛ یعنی انسان‌ها در برابر بندگان خدا، سرزمین‌ها و حتی حیوانات مسئول‌اند. این سخن نشان می‌دهد که رعایت تقوای الهی در تعامل با زمین، منابع طبیعی و حیوانات، بخشی از وظایف شرعی انسان است.

وی با اشاره به روایات متعدد درباره رعایت حقوق حیوانات، گفت: در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است که زنی به دلیل حبس یک گربه تا زمان مرگ آن، مستوجب عذاب الهی شد.

همچنین در روایتی دیگر از ایشان نقل شده است: «أقذر الذنوب ثلاثه: قتل البهیمه، و حبس مهر المرأه، و منع الأجیر أجره»؛ یعنی از زشت‌ترین گناهان، کشتن حیوان، نپرداختن مهریه و جلوگیری از مزد کارگر است.

شریعتی تبار افزود: پیامبر اکرم (ص) نیز نسبت به آزار حیوانات هشدار داده‌اند؛ آنجا که فرمودند صاحب شتری که آن را با پای بسته و با جهاز رها کرده بود، باید برای پاسخ‌گویی در قیامت آماده شود.

وی، خاطرنشان کرد: فقهای شیعه در ابواب مختلف فقهی از جمله کتاب الحج، کتاب جهاد، کتاب احیاء الموات و دیگر مباحث، به‌صورت مستقیم یا ضمنی به موضوعات زیست‌محیطی اشاره کرده‌اند. برای نمونه، قطع درختان، آتش‌زدن سرزمین‌ها یا آلوده‌کردن منابع آبی بدون ضرورت، در فقه اسلامی حرام یا مکروه، دانسته شده است.

مدیرگروه فقه و اصول بنیاد پژوهش‌های اسلامی یادآور شد: فتوای مقام معظم رهبری در حرمت استفاده از سلاح‌های شیمیایی و هسته‌ای نیز ریشه در همین مبانی فقهی دارد که حفاظت از محیط‌زیست و سلامت انسان‌ها را، واجب می‌داند.

وی تأکید کرد: قرآن کریم منشأ فساد در زمین را رفتار‌های غلط انسان معرفی می‌کند و می‌فرماید: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاس» (روم، آیه ۴۱)؛ بنابراین افساد در زمین، نتیجه اسراف و بی‌تقوایی انسان در برابر منابع طبیعی است.

شریعتی تبار، با اشاره به ریشه‌های تاریخی غفلت از فقه محیط‌زیست گفت: یکی از دلایل کمتر مطرح‌شدن این مباحث در فقه سنتی، عام‌البلوی نبودن آن در زندگی مردم گذشته است؛ زیرا در دوران پیشین، زندگی انسان‌ها ساده‌تر بود و تخریب منابع طبیعی در مقیاس امروز رخ نمی‌داد، اما در دوران معاصر با گسترش صنعت و مصرف‌گرایی، این مباحث اهمیتی مضاعف یافته‌اند.

وی افزود: باوجود تراث فقهی غنی در موضوعات زیست‌محیطی، به دلیل عدم ابتلای مستقیم مردم و فقها به این مسائل، مباحث آن کمتر در قالب ابواب مستقل فقهی مطرح شده است؛ درحالی‌که امروزه با گسترش تخریب محیط‌زیست، فقه باید در این حوزه، حضوری فعال‌تر، داشته باشد.

شریعتی تبار، در پایان گفت: فقه اسلامی ناظر به «افعال مکلفین» است و هر پدیده‌ای که به رفتار اختیاری انسان ارتباط پیدا کند، موضوع بررسی فقهی است.

ازاین‌رو، تعامل انسان با طبیعت و منابع طبیعی، یکی از حوزه‌های مهم مسئولیت شرعی او به شمار می‌رود و لازم است در نظام فقهی معاصر، این موضوعات به‌صورت نظام‌مند و در قالب قواعد و ابواب مستقل فقه محیط‌زیست، دنبال شود.