بازخوانی مبانی منطق اسلامی با رویکرد تطبیقی فارابی و علامه بهابادی

به گزارش آستان نیوز، حسین لطیفی، پژوهشگر گروه کلام بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، در همایش بین‌المللی «بررسی جایگاه شیراز در اعتلای علوم عقلی ایران با تأکید بر میراث علامه ملا عبدالله بهابادی یزدی و نقش تولیت‌های آستان‌های مقدس در پاسداشت معارف شیعی» که صبح امروز ۲۹ آبان در سالن شهید آیت الله دستغیب آستان مقدس حضرت شاهچراغ در شیراز برگزار شد، به ارائه مقاله «بررسی تطبیقی رؤوس ثمانیه از منظر فارابی و علامه بهابادی» پرداخت.

وی در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه در این نشست تنها به دو اصل از اصول هشت‌گانه پرداخته می‌شود، گفت: نخستین پرسشی که هر دانشجو در آغاز فراگیری یک علم با آن مواجه است، شناخت «غرض علم» است؛ اینکه آموختن آن علم چه نتیجه‌ای برای او در پی دارد. به تعبیر او، منظور از غرض علم آن است که علم برای تحقق آن هدف به وجود آمده و متعلم برای رسیدن بدان وارد آن دانش می‌شود.

پژوهشگر گروه کلام بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با تشریح دیدگاه فارابی درباره غرض منطق افزود: فارابی غرض منطق را شناساندن قیاس، اجزای قیاس یعنی گزاره‌ها، و اجزای گزاره‌ها که همان تصورات هستند، می‌داند و معتقد است منطق همچون نحو نسبت به زبان و عروض نسبت به شعر، قانون هدایت ذهن به صواب و جلوگیری از خطاست.

وی سپس دیدگاه علامه بهابادی را مطرح کرد که میان «غرض»، «غایت» و «فایده» تفاوت می‌گذارد و غرض را آن می‌داند که فاعل را به انجام فعل برانگیزد، درحالی‌که غایت و فایده تنها آثار مترتب بر فعل هستند. لطیفی توضیح داد که این تفکیک، معنای عبارت مشهور متکلمان اشعری را روشن می‌کند که می‌گویند: «أفعال الله لا تعلل با اغراض و إن اشتملت علی غایات و منافع لا تحصی.»

این پژوهشگر، اظهار کرد: علامه بهابادی بنا بر سنت قدما، غرض و غایت علم منطق را «عصمت از خطا در فکر» دانسته و بر یادآوری و نصب العین قراردادن فایده آن تأکید کرده است.

بررسی اصول هشتم: شیوه‌های تعلیم

لطیفی در ادامه به هشتمین اصل یعنی «طرق تعلیم» پرداخت و گفت: فارابی آموزش را به دودسته نظری و عملی تقسیم می‌کند؛ دسته نخست با گفت‌و‌گو و دسته دوم با عمل و تمرین تحقق می‌یابد. از منظر او، تعریف از مهم‌ترین راه‌های پیدایش تصور و قیاس از مؤثرترین روش‌های شکل‌گیری تصدیق است. فارابی همچنین سه شرط را برای تحقق آموزش نظری برمی‌شمارد: تصور معنا، تصدیق آن و حفظ این دو در ذهن.

وی افزود: علامه بهابادی نیز در شرح این موضوع، پس از نقد سخنان شارحان پیشین، به گونه‌های تعلیم اشاره می‌کند که شامل «تقسیم»، «تحلیل»، «تحدید» و «پیداکردن برهان» است؛ انواعی که با متن کتب منطقی سازگار است.

نتایج پژوهش

پژوهشگر گروه کلام بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی اظهار کرد: بر اساس بررسی آثار منطقی فارابی و ملا عبدالله بهابادی، هر دو اندیشمند اصول هشت‌گانه علوم را در نوشته‌های خود طرح کرده‌اند؛ با این تفاوت که فارابی آن را در آغاز آثار منطقی و علامه بهابادی در پایان «حاشیه تهذیب المنطق» و در قالب خاتمه مطرح کرده است.

وی توضیح داد: فارابی از این اصول با عنوان «صناعت ثمانیه» یاد می‌کند و آن را مقدمه «کتاب» می‌داند، درحالی‌که علامه بهابادی این اصول را مقدمه «علم» معرفی می‌کند. او همچنین گزارش کرد که علامه بهابادی در مواجهه با مباحث مربوط به امور هشت‌گانه علوم، بیش از همه از مبانی ابن سینا تأثیر پذیرفته است.